Ырыа кырдала > Ыстатыйалар > Мэхээс Сэмэнэп: "Тылбытын харыстыаҕыҥ!"
Мэхээс Сэмэнэп: "Тылбытын харыстыаҕыҥ!"6 декабря 2011, 19:26. |
Мэхээс Сэмэнэп — киэҥник биллэр киһи. Кини 90-с сылларга «Бабочкалаах уолаттар», «Туймаада» ансаамбылларга, «Дапсы» бөлөххө ыллыыр этэ. Дьон-сэргэ кинини урут эстрада ырыаһытын быһыытынан ылынар эбит буоллаҕына, кинини билигин тылга-өскө тыыппалаах суруналыыс диэн билэллэр. Саха тыла-өһө тупсарын туһугар, кырдьык, ис дууһатыттан кыһанар диэн бэлиэтиир тоҕоостоох.
— Мэхээс, эйигин дьон-сэргэ, бастатан туран, ырыаһыт быһыытынан ылынар быһыылаах дуу... — Баары ханна гыныаҥый? Оҕо эрдэхпиттэн ыллыыбын. Билигин да ол «ыарыым» ааһа илик. Ааспатар ордук этэ. — Кэнники сылларга ыччат бөҕө ыллыыр буолла. Сорох ырыа тыла киһи кулгааҕар «батан киирбэт» үлүгэрэ. — Оччоттон баччаҕа диэри охсуһар охсуһуум – ити. Тус бэйэм ырыа ханнык да хайысхатын утарбаппын – «попса», рок, рэп, лиирикэ, сахалыы суоллаах буоллун – барытын ылынабын. Ол эрээри халы-мааргы тыллаах ырыа, кырдьык, элбэх. Кинигэни аахпаттар дуу диэх айылаах. Дьиҥэр, ити туһунан элбэхтик суруйабын, ааҕар дьон билэр буолуохтаахтар. Арай, ону ылынар-ылыммат диэн баар быһыылаах. — «Саха Виктория» араадьыйаҕа үлэлии олорон ырыа тылыгар-өһүгэр улахан болҕомтоҕун уурбутуҥ. Санаабар эбитэ дуу, онтон ыла «Викторияҕа» түбэһиэх ырыа иһиллибэт курдук. Арааһа, бэркэ үлэлээбиккин быһыылаах. — Араадьыйа үлэһитэ, син эмиэ суруйааччы, ырыаһыт курдук, истээччи иннигэр улахан эппиэтинэһи сүгэр дии саныыбын. Ырыаһыт хайдах ыллыыр, ыытааччы хайдах саҥарар да, истээччи, чуолаан, оҕо-эдэр истээччи, оннук ылынар, түһэрэн ылар. Бу эппиэтинэһи өйдөөбөттөн сылтаан, билигин олус элбэх киһи «дьол-саргы» дии сылдьар буолла, ырыаһыт оннугар «толорооччу» элбээтэ. Оттон олус кэрэ «ў» дорҕооммут букатын сүттэ, бэл, араадьыйаҕа уопуттаах ыытааччылар «барыН-кэлиН» диир буолбуттар. Ырыа туһунан эттэххэ, СӨ Ырыа айааччыларын сойууһа хаста да сүбэ мунньах тэрийэ сылдьыбыта. Онно ырыаны хайдах талан, наардаан араадьыйаҕа таһаарар сөбүн туһунан кэпсэтии буолбута. Биһиги хаһыаппытыгар «кыыс оҕо симэлийэн киэркэйэрин», «чөмчүүк таас сиртэн хостонор чочуллар тааска» кубулуйбутун туһунан сурук тахсыбыта. Кэлиҥҥи мунньахха ол туһунан эмиэ эппиттэрэ да, ол ырыалар билигин да араадьыйаҕа тыаһыыллар. Дьиҥэр, эрэдээктэрдэр тута сотон кэбиһиэхтээхтэрэ эбэтэр ырыаһыты ыҥыран, көннөрөн аҕаларын туһунан этиэхтээхтэрэ. «Цензура» диэн тылтан, көҥүлбүтүн быстарартан куттабаныт. Ол эрээри, уһуйааччым Георгий Сергучев биир интервьютугар эппитинии, уус-уран цензура, кырдьык, наада быһыылаах. — Араадьыйалар эн киллэрбит ыйыыгын-кэрдиигин тутуһаллар дуо? — Хам-түм эрийэн сүбэлэтэллэр, мунаардахтарына ыйыталлар. Кыаҕым баарынан, төһө билэрбинэн-көрөрбүнэн сүбэлээбитэ буолабын. «Сахалыы Викторияҕа» Тамара Ивановна Петрованы ыҥыран үөрэттэрэ сылдьыбытым. Бэйэм кэлин араадьыйа үлэтигэр ордук элбэхтик көстөр алҕаһы-сыыһаны суруйан биэрбитим. Ол саҕана үлэлээбит ыытааччылар «онтон» уонна «оттон» диэни араараллар, «сонньуйар» «санньыйартан» туох уратылааҕын билэллэр, тыл бүтэһигэр «ў» дорҕоону сөпкө туһаналлар. Арай, кэлин кэлбиттэргэ ол билиилэрин тиэрдиилэрэ мөлтөһүөр быһыылаах. — Билигин сыанаҕа мээнэ тахсыбат буоллуҥ. Бука, дьон-сэргэ сүтэрдэҕэ. — Хара саҕалыахпыттан гитаара доҕуһуоллаах эбэтэр тыыннаах бөлөххө ыллыыбын, арай, «Бабочкалаах уолаттарга» уонна «Туймаадаҕа» эрэ сылдьан фонограмманы туһанарым. Ол мэһэйдиирэ буолуо – гитаара холбонуута эбии эрэйи үөскэтэр, эбиитин үҥкүү-битии быыһыгар дьону утутан кэбиһэр эҥин диэн буоллаҕа. Дьиҥэр, мин да кыралаан сыанаҕа тахсабын дии. Холобур, 80-90-с сылларга ыллыы сылдьыбыт «кырдьаҕастар» хомуур-кэнсиэрдэригэр (ону тэрийээччилэргэ махтал). Эбэтэр «Дапсыны» кытары биир эмэ тыыннаах доҕуһуоллаах кэнсиэргэ. — Диискэҥ күн сирин көрөн эрэр. Түгэнинэн туһанан эҕэрдэлиибин! Онно барыта урукку ырыаларыҥ киирдилэр дуу, саҥа ырыалар эмиэ бааллар дуу? — Бэйэм туспар кэллэҕинэ, олус нэс киһибин быһыылаах. Уон сыллааҕыта «Түүл» диэн ааттаах гитааранан ырыаларым хомуурунньугун кассетаҕа таһаарбытым. Ол сыл кэнсиэрдээн баран, «Дапсыны» кытары уонча ырыаны устубуппут. Бу икки альбому түмэн, кэлиҥҥилэри эбэн таһаарар баҕалаах этибит. Бүөккэ Бөтүрүөптүүн толору доҕуһуоллаах 10 саҥа ырыаны оҥордубут. Алексей Егоров байааҥҥа, Геогргий Сергучев саксофоҥҥа, Гаврил Свинобоев-Гайаат («Мүрүчээнэ» бөлөх) гитаараҕа, Владимир Филиппов («Норд-саунд» ырыаһыта) тромбоҥҥа, Ян Потапов турбаҕа оонньоон көмөлөстүлэр. Онон син ураты тыастаах-уустаах буолла дуу дии саныыбын. МР-3 формакка оҥоробут. Хомойуох иһин, ол «Дапсыны» кытары оонньообут ырыаларым киирбэт буоллулар – өссө уон сыл сыппаттар ини диэн эрэнэбин. Онон «Түүлү» кытары «Чуумпу» диэн саҥа альбом, ону сэргэ мин хоһооннорбор суруллубут хас да ырыа киирдэ. Холобур, Байбал «Өскөтүн», Варя Максима «Түүл», Лэгэнтэй «Эрэнэ-кэтэһэ» (Гаврил Свинобоев матыыба), Баһылай Ермемеев, Герасим Павлов, Александра Алексеева, Геннадий Семенов-Урааҥхай, “Тыыннаах” бөлөх ырыалара. — Ырыаһыттар альбомнара таҕыстар эрэ, үөрбүччэ-көппүччэ кэнсиэрдээбитинэн бараллар. Эн кэнсиэрдиир былааныҥ суох дуо? — Хаар ууллуор диэри тугу эмэ толкуйданыллар ини. «Дапсыларбар» эрэнэбин. — Ыллыы-туойа сылдьан эмискэ суруналыыстыкаҕа баран хаалбытыҥ. Хайысхаҕын хайдах соһуччу уларытан кэбиспиккиний? — Соһуччу буолбатах. Аҕам Серкан Алексеевич улахан суруксут этэ, арай, тыаҕа олорбут буолан, кыаҕын ситэ туһамматаҕа. Өлбүтүн кэннэ улахан литэрэтиирэҕэ кыайан киирбэтэҕиттэн хом санаалаах суругун булбутум. Убайым Хабырыыс кэпсииринэн («Отонноох оҥоойук» кинигэтэ «Бичиккэ» тахсыбыта), аҕам Руставели «Витязь в тигровой шкуре» айымньытын тылбаастаан бүтэрээтин кытары, Сэмэн Руфов тылбааһа тахсыбыт, ол иһин ол хас да сыллаах үлэтин уоттаан кэбиспит. Ону билбэт этим, убайбыттан истэн баран, аҕабын олус аһыммытым. Аҕам бииргэ төрөөбүт убайа Яков Семенов «Тээнэ тыатыгар», «Тайҕа таабырыннара» кинигэлэри хаалларбыта. Драматург Иннокентий Семенов – тастыҥ абаҕам. Норуодунай суруйааччы Андрей Кривошапкин – ийэм тастыҥ быраата. Онон хаан тардыыта ханна барыай? Манна диэн эттэххэ, оҕо сылдьан өйтөн суруйууга хаһан да «түөрдү» ылбатаҕым. — «Кыым» хаһыакка киириэҥ иннинэ ханнык хаһыакка үлэлээбиккиний? — «Ил Түмэн» хаһыаттан саҕалаабытым. Оччотооҕу эрэдээктэр Константин Федоров, хайдах суруйарбын көрбөккө да сылдьан, үлэҕэ ылбытыгар махтанабын. Виталий Иванов-Суртан элбэххэ үөрэммитим. Доҕорбун Куорат Уолун суохтуубун. — Билигин «Кыым» хаһыат эрэдээктэрин солбуйааччытаҕын. Дьон-сэргэ сахалыы ыраастык саҥарарыгар ис сүрэххиттэн ылсан үлэлиигин. Ыйдаҥардан көрдөххө, балаһыанньа хайдах буолуох чинчилээҕий? — Түмсүү, дьоһуннаах түмүккэ тиийэрдии биир тылы булуу наада. Омук сайдарын туһугар «мин эрэ» диэни төлө көттөхпүтүнэ, ордугурҕаһан бүттэхпитинэ, атын санааны сатаан истэр буоллахпытына эрэ ситиһии кэлиэх курдук көрөбүн. Билиҥҥитэ, олус уустук. — «Кыым» билиҥҥи тылын-өһүн ааҕааччы син ылынан эрэр быһыылаах дии. — Киһи түргэнник үөрэнэр. Биһиэхэ кэлэр элбэх суругу көрөбүн – биһиги суолбутун тутуһан суруйар киһи элбээбит. Ол эрээри олох бары көстүүтүгэр курдук, манна эмиэ ортону буллар cатаныа этэ. Таба суруйуу тылдьыта тахсан, дьон бары туһанарыныы бигэргэнэн тарҕанарын кэтэһэн кэлтэгэй буолаары гынныбыт. Билим үлэһиттэрэ тиэтэйэ түстэллэр ханнык. — Төрүккүн-уускун билиһиннэр эрэ. — Аҕам — Сунтаар Кириэстээҕэ. Ийэм Марфа Гаврильевна – Сэбээн Күөл. Хайа да өттүттэн араас дьоҕурдаах дьон элбэх. Бииргэ төрөөбүттэр тохсуо этибит. Бары туох эрэ талааннаахтар: ким эрэ ыллыыр, ким эрэ үҥкүүлүүр, хоһоон айар... Сиэннэр эмиэ хоһоон айа сатыылларыттан үөрэбин. — Бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ? — Аайтабын кытары ыал буолан олорбуппут лоп курдук 18 сыл буолла. Улахаммыт Дайаана Хатаска 10-с кылааска үөрэнэр, быһайын Италияҕа баран хомуска оонньоон кэллэ. Кыра кыыһым Мичилиинэ – аҕа оҕото, алтатын туолара чугаһаата. Уонна быйыл олунньуга уолланныбыт. Айтал-Серкан диэн. Аҕам аатын уолбар араспаанньа гыныахпын баҕарбытым да, сокуон көҥүллээбэт эбит. Ол иһин икки ааттаах. — Оҕолорбут сахалыы саҥарбат буолан эрэллэр диэн дьиксинии баар. Эн маныаха туох санаалааххыный? — Ол биһигиттэн тутулуктаах. Мин оҕолорум сахалыы да, нууччалыы да үчүгэйдик саҥараллар, «маама-паапа» диэни билбэттэр – «ийэ, аҕа» дииллэр. — Сахалыы ааттаахтар эбит дии... — Үс сыл кэриҥэ атын сирдэргэ сылдьан, нууччалыы ааттаахпыттан улаханнык кыбыстыбытым – билсээт да өрүү «дьиҥнээх» ааппын туоһулаһаллара. Бэйэбэр дьиҥ сахалыы ааты толкуйдуу сатаабытым ыраатта эрээри, тугу да тобула иликпин. Билиҥҥитэ, дьиэбэр мин эрэ нууччалыы ааттаахпын. Ону албаһыран Мэхээс дэнэбин – дьонум кырабыттан итинник ааттыыллар. — Иллэҥ кэмҥэр тугунан дьарыгыраҕын? —Дьиэбэр киирээппин кытары кыра кыыһым: «Аҕаа, миэхэ тугу аҕаллыҥ?» – диэн сүүрэн кэлэрэ, улаханым сыллатаары сүүһүн тоһуйара, уолум бэйэтин тылынан бөөҕүнээн «уруйдуура» – туохтааҕар да күндү. Оттон үлэбиттэн атын дьарыгым биллэр буоллаҕа – ырыа-хоһоон. Дьэ, уонна кинигэни сыттанан утуйабын. Түүннэри тэлэбиисэр көрүөхпүн эбэтэр көмпүүтэргэ оонньуу олоруохпун эмиэ сөп. Киһилии оттооботоҕум ыраатта – сыл ахсын «эһиил баҕас оттонуллуо» диэн ыраланабын. Бүгүһүн аҕам саатын сүгэн баран, дойдум «үөһээ күөллэрин» кэрийэн астыммытым. Дьиҥэр, улахан булчутум суох – көрдөхпүнэ да ытыа суохпун сөп. Ойуурга-тыаҕа кими да кытта аргыстаспакка, собус-соҕотоҕун сылдьарбын ордоробун. Күнү супту саҥа таһааран биир да тылы саҥарбакка сылдьар туһугар эмиэ дьикти ээ. — «Кыым» хаһыат ааҕааччыларыгар баҕа санааҥ. — Билигин сахалыы тыллаах хаһыат-сурунаал элбээтэ. Ол олус үчүгэй — тугу сөбүлээбиккитин талаҥҥыт ааҕыҥ, ааҕар кимиэхэ да куһаҕаны оҥорбута суох. Уонна тылбытын харыстыаҕыҥ. Ол ханнык да миниистир-бэрэсидьиэн эбээһинэһэ буолбатах – тус бэйэбит ытык иэспит. « Төттөрү |