Лэгэнтэй: Көтүү амтанын биллим

Үлүгэр элбэх сонун-нуомас, бары-кэлии, үлэ-хамнас ардыгар сылатар, өйү-санааны улугурдар, нукаай оҥорон кэбиһэр идэлээх. Онуоха абыраатаҕына ырыа, дьүрүлгэн эрэ абырыыр эбит. Туох да омуна суох, өҥүрүк куйааска от охсон куйуһута туран сөп-сөрүүн ымдааны ыймахтаан тыын ылбыкка тэҥнээх. Үлэлиир көмпүүтэрбэр хас эмэ сүүһүнэн ырыа баар. Үксэ урукку. Арай, билиҥҥи кэм биһирэнэр ырыаһыттарыттан Лэгэнтэйи хаһан баҕарар холбоон истиэхпин сөп. Ордук кэлиҥҥи хомуурунньугун. Икки сыллааҕыта «Тыыннаах» бөлөх Дьокуускайга бастакы кэнсиэригэр Лэгэнтэй кыттыбыта. Ол кэнсиэри ыыта сылдьан: «Өрүү даҕаны тыыннаах доҕуһуолунан ыллыы сырыттар ханнык!» — диэбиппэр, көрөөччүлэр сөбүлэһэн ыһыы-хаһыы бөҕө буолбуттара. Бу алтынньы 9, 10 күннэригэр Лэгэнтэй түөрт кэнсиэри оҥороору сылдьар. Тобус-толору – тыыннаах доҕуһуолунан. «Ый Суола» оонньоон биэриэхтээх. Субу аҕай Лэгэнтэйи кытары атах тэпсэн олорон сэлэспиппин эһиэхэ тиэрдэбин.

 

-- Эн айбыт ырыаларгын биллэр-көстөр ырыаһыт барыта ыллыыр быһыылаах. Ыллыҥ да биэрэн кэбиспэтиҥ буолуо дии, бука?

 

-- Ырыа ким куолаһыгар, тэтимигэр, уобараһыгар барсыан сөбүн көрөн биэртэлиибин. Оннук үлэлиир олус таһаарыылаах дии саныыбын.

 

-- Судургутук толкуйдаатахха, онтуҥ бэйэтэ сакаас курдук буоллаҕа дии.

 

-- Эс, суох. Урут-хойут суруллубут ырыаны ылан кимиэхэ эрэ бэйэм биэрэр буоллаҕым дии. Ону сакаас диир соччо сөбө суоҕа буолуо. Билиҥҥитэ ким да аккаастана илик, бары ылаллар. Оттон көрдөөччү элбэх.

 

-- Тоҕо сакаас туһунан саҥардым диэ… «Азия оҕолоро» оонньууга анаан ырыа айбыттааххын. Туохха эмэ сөп түбэһиннэрэн айар төһө уустугуй?

 

-- Ол эйгэҕэ тугу билэргин суруйуохтааххын. Оччоҕо эрэ өйдөбүлү биэриэххин сөп. Холобур, үөрэммит кыһам – СГУ бастакы куурус оҕолорун күнүгэр анаан ырыа суруйарга эттэҕинэ, тоҕо табыллыа суоҕай? Үтүөтүн-мөкүтүн, түһүүтүн-тахсыытын бэйэм эппинэн-хааммынан билбит эйгэм буоллаҕа.

 

-- Арба, Саха салаатыгар үөрэммитиҥ. Айар үлэҕэр төһө туһалыырый?

 

-- Дьэ, доҕоор, өйүм-санаам олоҕурарыгар төһүү буолла дии саныыбын. Биһиги омукпут бэйэтэ өрө тутардаах, атыттартан туспа толкуйдаах, ураты кэрэлээх, сиэрдээх-туомнаах, үгэстэрдээх буолуохтаах диэн өйдөбүл Саха салаатыгар үөрэнэр кэммэр кэлбитэ. Ол иһин ити факультекка үөрэммиппин кыл да түгэнигэр кэмсиммэппин. Төһө да сорохтор «манна үөрэммит дьон үлэни кыайан булбаттар, учуутал хамнаһа кыра» эҥин диэн кубулҕатырдаллар.

 

-- Учууталлыы барыаҥ этэ дуо?

 

-- Кырдьан баран. Дьиҥэр, практика эҥин кэмигэр оҕолору кытта уопсай тылы булар этим. Ол эрээри онно ким эрэ эппитинэн, болдьохтоох кэми тутуһан сылдьыахха наада. Ол аата көҥүл суох. Оттон көҥүлэ суох билиҥҥитэ хайдах да табыллыбаппын. Кэлин, түспэтийдэхпинэ, учууталынан да үлэлииргэ бэлэм буолуом.

 

-- Ол аата, аҥаардас ырыанан дьарыктанан бүттэхпинэ диэн буоллаҕа. Оннук кэм кэлиэн сөп дуо?

 

-- Кэлэр. Айар үлэ суола оннук. Көрөөччү син биир атынтан атыны талар. Онно мөккүһэр кыах суох. Оннук кэм мин күүһүм-кыаҕым бараннаҕына, үлэм, ырыам-тойугум, этэр санаам хатыланан бардаҕына, туох да саҥаны толкуйдаан таһаарбат буоллахпына кэлиэҕэ. Онтон ханна да куоппаккын. Киһи саҥаны көрдүү сатыахтаах. Аны туран, киһи сааһыттан олус элбэх тутулуктаах. Түөрт уон саастаах ырыаһыт ыччаты хайдах да бэйэтигэр тардыбат. Ыччат ортотугар сылдьан саастаах дьону сонурҕатар эмиэ олус уустук.

 

-- Оччотугар, сибилиҥҥи туруккун көрдөххүнэ, соруккун ситиһэн баран сылдьаҕын дуо? «Эһэм өтөҕөр» ырыаҕар баар:

Эппитиҥ, кырдьаҕас, Эн миэхэ:

«Эн булуоҥ, ситиһиэҥ барытын!»

Эрэлгин толорон кэлэн,

Сытар халдьаайыгар тохтоотум… (Владислав Колесов тыла уонна матыыба)

 

-- Айар үлэбэр, ырыа эйгэтигэр тугу эрэ оҥордум, бэйэм саастыылаахтарым тугу ситиһиэхтээхтэрин ситиһэн баран сылдьабын диибин.

 

-- «Оҕонньор», «кырдьаҕас» диэн тыллары хото туттаҕын. Бэл, сэргэни «оҕонньор бигэтик билигин да турар» диэбиттээххин.

 

-- Ити улаатыннаран, ытыктаан көрдөрөр быһыым. Билиҥҥи кэмҥэ биһиги омукка саастаах дьоҥҥо ытыктабыл тиэмэтэ олох таарыллыбат. Мин санаабар, итинник тылы эрэ буолбакка, итинник өйдөбүлү ыччакка иҥэрэ сатыахтаахпыт. Уопсайынан, ырыаларым, хоһооннорум, этэр тылым кыра үөрэтиилээх буоларыгар кыһаллабын. Онтон сиэттэрэн бэйэм саастыылаахтарым, миигиттэн балыс дьон өйдөрө-санаалара үчүгэй өттүгэр уларыйарыгар баҕарабын. Ол гынан баран, сорох түгэҥҥэ тылым сыппаан биэрэн сордуур, тоҕо диэтэххэ олоҕу ситэ билэ-көрө иликпин. Оттон тус бэйэм билбит эйгэбин, көстүүбүн син итэҕэтиилээхтик тиэрдэбин дии сананабын.

 

-- Ырыаларгар сахалары түмсэргэ, сомоҕолоһорго ыҥырыы эмиэ элбэх. Быһайын «Эллэйааданы» көрө айаннаан иһэн, Анатолий Босиков: «Итинник ыллыыр кэм былыр ааспыта», — диэбитин өйдүүр инигин?

 

-- Онно сөбүлэспэппин. Төттөрүтүн ыҥыран иһиэххэ наада. Ол курдук ыллыырга, ардыгар, бэйэбин күһэйэбин даҕаны. Ынырык былдьаһыктаах кэмҥэ олоробут. Улахан омук, бэйэтэ баҕарбатаҕын да үрдүнэн, кыра омугу син биир баһылыыр-баттыыр. Омук атыттары кытары биир кэрдиискэ турарын ситиһэр туһуттан, идеологтар, сирдьиттэр наадалар. Билигин оннук киһи биһиэхэ суоҕун тэҥэ. Саатар биһиги, ырыаһыттар, айар үлэбитинэн омукпут түмсүүлээх буоларын ситиһэ сатыахтаахпыт. Аҥаардас айымньыбытынан эрэ буолбакка, тус олохпутунан эмиэ ону көрдөрүөхпүтүн баҕарабын.

Аан бастаан тас дойдуга – Эмиэрикэҕэ бара сырыттым. Уонна хараҕым лаппа аһыллан кэллэ. Дьиҥнээх демократия, тыл көҥүлэ диэн онно баар эбит. Индеецтэри ылан көрүөххэ. Хас эмэ үйэни быһа улахан омугу кытта саҥарсан-этиһэн, үҥсүһэн-харсыһан, сэриилэһэн-эйэлэһэн, эн-мин дэсиһэн  олороллор. Бэйэлэрин кырдьыктарын этэллэр, былааска ылыннараллар. Тылы билбэт буолан, дьонунан тылбаастатан истэн баран олус сөхтүм: билиҥҥи былаастарын үчүгэйин – үчүгэй, куһаҕанын – куһаҕан диэн аһаҕастык этэллэр эбит. Биһиэхэ кып-кыратык «чыып» диэ эрэ: эйиэхэ тута «сөптөөх уорганнар» тахсыахтара, хааччахтаан барыахтара. Мин ол омуктары манна ыҥыран ылан кэнсиэртэтиэхпин баҕарабын. Ис хоһоонун тылбаастатан, бэйэм омукпар тиэрдэр курдук. Ол гынан баран, көннөрү «шоу» курдук харчы эрэ өлөрө кэлэн барыы буолбакка, туох эрэ такайыылаах, өй-санаа уһуктарыгар туһалаах буолуохтаах.

 

-- Быйыл дойдубар сынньана сылдьан, Ньукулай Уус «Быһылааннаах былыргыга» кинигэтин ааҕарым тухары төбөбөр биир кэм «хайа сахата» диэн өйдөбүл эргийэ сырытта. Ити тиэрмин дуу, ырыаһыт уобараһа, бренд курдук дуу – тугуй?

 

-- Лаап диэн оттуур сирдээхпит. Сартаҥ үрэх баһа. Ол үрэх уҥа кытыла – таас хайа. Оттон биир өттүн көрдөххө, киһи киирэн баран кыайан тахсыбакка мунар түҥ тайҕата. Оннук эйгэҕэ олорон, киһини биһирээн этэргэ туттар тылбыт. Холобур, кып-кыра эмдэй-сэмдэй уолаттар мас мастаан киирдэхпитинэ, эһэм этэр буоллаҕа: «Дьэ, бу – уол оҕото! Хайа оҕото, хайа сахата буолан дьонун абыраан эрдэҕин!» Ол тыл өйгө-санааҕа олоҕуран хааллаҕа. Виктор Павлович Стручков диэн киһи баар (Дьааҥы улууһун култууратын салайааччы, ырыаһыт, дьүрүлгэнньит). Кини бу туһунан, быстах-быстахтык да буоллар, элбэҕи суруйбута. Биһиэхэ киириилээх-тахсыылаах уол оҕо – хайа сахата, кыахтаах-уохтаах эр киһи – хайа сахата. Онон мин эрэ эппит өйдөбүлүм буолбатах – онно олорор дьон бары туттар тыллара. Кэнсиэрпин «Хайа сахата» диэн ааттаабытым иһин миигин толкуйдаабыт дии саныыллар.

 

-- Ол сөп буоллаҕа. Биһиги, дойду сир дьоно, ити тылы аан бастаан эйигиттэн иһиттэхпит. Ол аата «хайа сахата» диэн өйдөбүл тарҕанарыгар төһүү буоллаҕыҥ дии.

Чэ, аны доҕуһуолга киириэххэ.

 

-- Үксүн «Дуораан-рекордс» устуудьуйаҕа оҥорторобун. Кэмиттэн кэмигэр атын атын дьоҥҥо доҕуһуоллата сатыыбын. Биир киһи охсуута диэн – биир киһи киэнэ буоллаҕа, син биир хатыланар, тыын кэлбэт буолан хаалар. Бүөккэ Бөтүрүөпкэ оҥорторорбун ордоробун. Санаабын табар. Киһи баҕатын хоту оҥорор, оруо маһы ортотунан бэйэтин эрэ киэнин соҥнуу сатаабат. Сүбэ-ама да буолар. Куолаһы устууга олус элбэх саҥаны, сонуну эбэн биэрэр уратылаах.

 

-- Билиҥҥи кэнсиэриҥ тыыннаах доҕуһуолунан барыахтаах.

 

-- Бэйэм эрэ буолбатах – ыалдьыттарым эмиэ тыыннаах доҕуһуолунан ыллыахтара. «Ый Суола» оонньуур. Урут «Ай-Тал», «Тыыннаах» биирдии-иккилии ырыаны оонньообуттара. Ол саҕаттан бу эйгэҕэ үлэлээбит олус элбэх киһи «тыыннаах доҕуһуолга бар, таһаарыылаах буолуо» диэн этэр этэ. Ол кэмим, буһан-хатан, дьэ кэллэ быһыылаах. Бэйэм да бэлэм буоллум дии саныыбын. Көтүү амтанын биллим.

 

-- Ол көтүү амтана көмпүүтэр доҕуһуолугар кэлбэт дуо?

-- Дьэ, суох. Онно ырыаһыт аата төһө улаханынан көрөн көрөөччү таһынар. Оттон тыыннаах доҕуһуолга бэйэҥ көтөн хаалаҕын. Ырыаттан бэйэҥ ол курдук астынаҕын!

 

-- Билигин Саха сиригэр ырыаһыт бэйэтэ бөлөх тэринэн илдьэ сылдьар кыахтаах дуо?

 

-- Ороскуотун саптыбатын билэ-билэ, бэйэтэ оннук улахан баҕалаах буоллаҕына, тэринэн көрүөн сөп да... Арай, ханнык баҕарар ырыаһыт кэллэ да доҕуһуоллаан биэрэр таһымнаах оркестр бараа буоллар… Онно хамнастаах үлэһиттэри тутуллуохтаах. Бу үлэни Эстрада тыйаатыра сүрүннүөхтээх. Дьиэлэннэҕинэ-уоттаннаҕына ылыстар ханнык.

 

-- Ырыаҥ тылларын иһиттэххэ, бэрт элбэҕи ааҕаҕын быһыылаах.

 

-- Саха литэрэтиирэтин ааҕа сатыыбын. Ардыгар айанныы сырыттахха, дьон бэйэлэрин суруйууларын аҕалаллар. Хайаан да ырыаны-хоһоону буолбатах – кэпсээннэри, көннөрү санааларын, олоххо көрүүлэрин, сүбэлэрин-амаларын эмиэ. Ол айарбар-тутарбар олус көмөлөһөр.

 

-- Атын дьон хоһоонугар ырыалардааххын дуо?

 

-- Баар. Кэлин көрөр буоллум. Тоҕо диэтэххэ, тылым саппааһа көҕүрээн иһэр курдук, ардыгар бааллан хаалабын. Тумус Мэхээлэ хоһоонноругар матыып бэйэтэ тахсан кэлэр эбит. Тумуска түөрт ырыаны суруйдум.

 

-- Ырыаҕа сахалыы суолу тутуһааччылар кинини лаппа хаһаллар быһыылаах.

 

-- Хаһаллар. Уонна хастыннар. Кини олус элбэх этэрдээх. Кэнсиэрпэр «оҕонньоттору» ыҥырдым. «Чолбоннору», «ай-таллары», «чорооннору», «сэргэлэри», «дапсылары»… Ыллата буолбатах – наллаан олорон көрөн, санааларын этэллэрин, сүбэ-ама буолалларын курдук. Киһи этэрэ туох эмэ хаалбыт дуо, биитэр эһиги барытын этэн кэбиспиккит дуу диэн. Итиччэ бэйэлээх күүс кэлэн олордоҕуна ыллыыр диэн – бэйэтэ чиэс-бочуот.

 

-- Сөп. Аны тугу истэргин кэпсээ.

 

- Ити «оҕонньоттору» истэбин. Олус да элбэҕи, олус да күүстээхтик эппиттэр эбит.

 

-- Сүүрбэччэ сыллааҕыта «Ай-Тал» ханна эрэ арҕаа сырыттаҕына Сиэн Тиитэптэн тугу истэрин туоһуласпыттар этэ. Онуоха: «Мин кинилэр курдук оонньоомоору, хатылаамаары истэбин», — диэн хардарбыт этэ.

 

-- Оччолорго итинник диэххэ сөбө буолуо. Оттон биһиги кинилэри хатылаабакка э