Ырыа кырдала > Версия для печати > Дэҥҥэ төрөөбүт сэдэх киһи

Кыыс Амма. Хайдахтаах курдук ураты, сүдү, нарын айылҕаный! Ол да иһин кини туһунан манна күн сирин көрөр дьолломмут, хаһан эрэ олоро-үлэлии сылдьыбыт эбэтэр биирдэ эмэ таарыйан ааспыт дьон хомоҕой хоһооҥҥо хоһуйа, ылбаҕай ырыаҕа сыһыара сатаатахтара. Талаан диэн сыстыбатах да дьоно холонон көрөллөр эбээт, ардыгар. Иэйии киирбитин хайыаҥ баарай?!

Хайдах курдук улуу да, чулуу да дьон манна төрөөн-үөскээн ааспыттарай! Чээбий олоҥхоһут, Үстүүн Нохсоороп, Күннүк Уурастыырап, Саха Күөрэгэйэ Екатерина Захарова, Киристэпиэр Махсыымап, Ольга Иванова, Клавдия Онуфриева, ини-бии Лобановтар... Ити аҥаардас айар үлэлээхтэрин сорҕото эрэ, төһө баҕарар салгыы туруохха сөп. Бу күннэргэ Нина Чигирева үбүлүөйдүүр, бэлиитик Дмитрий Наумов тыа сирин олоҕун туһунан кэпсээннэрин дьон умсугуйа ааҕар.

Аны Аммаҕа, Суола үрэх үрдүгэр, Алтан нэһилиэгэ турар. Аҥаардас мантан композитор Егор Неустроев-Тулуйхан, опера ырыаһыта Айталина Адамова, бэлиитик Екатерина Никитина куорсун анньыммыттара. Уонна, биллэн турар, саха саамай иэйиилээх ырыаларын айбыт -- Валерий Ноев.

***
Валерий Власьевич Ноев, тыыннааҕа буоллар, сэтинньи 20 күнүгэр 70 эрэ сааһын туолуо этэ. Аҕыйах хонуктааҕыта саха өссө биир ураты айымньылаах киһитэ, сахалыы ырыа сайдарыгар туох да мөккүөрэ суох улуукан кылаатын киллэрбит Аркадий Михайлович Алексеев кэлэ сырытта. Кини доҕорун аатын үйэтитэргэ, инньэ 1985 сыллаахтан үлэлиир-хамсыыр. Биэс сылга биирдэ ыытыллар «Мин дууһам ыллыыр» ырыа күөн-күрэһин тэрийиигэ өрүү кыттыһар. Иннибэр уонтан тахса сыллааҕыта В.Ноев туһунан нууччалыы суруйбут суруга сытар. Ону кылгатан тылбаастаан биэриим:
«Ноев Валерий Власьевич, самодеятельнай композитор, 1939 с. сэтинньитигэр Амма улууһун Алтан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Власий Кузьмич уруккута хомсомуол, баартыйа үлэһитэ. Ийэтэ Мария Васильевна - эргиэн үлэһитэ, Сэбиэскэй эргиэн туйгуна.

Дьоно Мэҥэ Хаҥаласка көһөннөр, Валерий Бэдьимэҕэ уонна Майа орто оскуолатыгар үөрэнэр. Кыра эрдэҕиттэн муусукаҕа үлүһүйэр, байааҥҥа оонньуу үөрэнэр. 1953 с. хомсомуолга киирэр. 1961-63 сс. - Улан Удэҕа Култуура институтун устудьуона. Доруобуйатын туругунан үөрэҕин бүтэрбэккэ, дойдутугар эргиллэн кэлэр.

1961 с. И.Артамонов хоһоонугар «Көрүүй даа, доҕоруом, эн миигин» уонна бэйэтин тылыгар «Симэн сытар харахпар» диэн бастакы ырыаларын айар. Салгыы дьон биһирэбилин ылбыт «Кыракый кыысчааным», «Күөрэгэйдиин көрсүһүү», «Хатыҥчааным барахсан» ырыалар үөскүүллэр.

В.Ноев самодеятельнай композитор быһыытынан дьоһун ситиһиитэ - кини дьоруойдара оҕолор уонна тапталга уйдарбыт эдэр дьон буолаллар. Бу сиргэ баар кырдьык баараҕай күүһүнэн кини төрөөбүт дойдутун, аар айылҕатын хоһуйар. Валерий Власьевич уоллаах кыыс оҕолоох. Кинилэргэ бэйэтин тылларыгар «Кыракый кыысчааным», «Кыракый уолчааным» ырыаларын анаабыта.

Сыл-хонук аастаҕын аайы ааптар айымньылаах мэтириэтэ сайыннар-сайдар. Ону биһиги С.Данилов хоһоонугар «Иэйии ырыата», И.Гоголев хоһоонугар «Сардааналыын көрсүһүү» ырыаларыгар көрөбүт.

В.Ноев - өрөспүүбүлүкэтээҕи хас да бэстибээл лауреата, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бочуоттаах кыраамататынан наҕараадаламмыта. Олус кылгас эрээри чаҕылхай олоҕор айан хаалларбыта: тыйаатырдыы 3 кэнсиэри, 2 баллааданы, 4 сюитаны, байааҥҥа аналлаах уонунан пьесаны, 70-ча ырыаны. 30-ча ырыата композитор З.Степанов эрэдээксийэтинэн Норуот айымньытын дьиэтин пуондатыгар киирбитэ.
Өлүөн аҕыйах хонук иннинэ «Айан» ансаамбылы кытары Нам улууһугар гастроллаабыта».

***
Валерий Ноев оскуолаҕа бииргэ үөрэммит доҕотторо, Баатаратааҕы сэлсэбиэт уонна Аркадий Алексеев буолан, 1989 сыллаахха кинини култуура эйгэтигэр Саха хомсомуолун бириэмийэтигэр түһэрбиттэр эбит (өлбүтүн кэннэ). Ону ахсынньы 16 күнүгэр ЫБСЛКС Мэҥэ Хаҥалас оройуонунааҕы кэмитиэтин иккис Пленумугар өйөөбүттэр, анал уураах таһаарбыттар. Уураахха ЫБСЛКС РК I сэкирэтээрэ Д.Санников илии баттаабыт, сыһыарыы быһыытынан харахтарыыстыка уонна урут бу бириэмийэҕэ тиксибит дьон испииһэгэ киирбит.
Мантан салгыы туох да үлэ барбатах - В.Ноев хомсомуол бириэмийэтигэр тиксибэтэҕэ. Быһыыта, докумуон сукуна анныгар ууруллубут уонна быраҕыллыбыт. Арай спорт эйгэтигэр биллэр-көстөр М.Друзьянов 1992 сыллаахха бу суругу бөхтөн булан ылбыт. Онтон атын, баҕар, билбэккэ да хаалыах эбиппит.

***
А.М.Алексеев билигин «Киһиэхэ төрөөбүт дойдута» диэн киинэни бэлэмнии сылдьар. Табылыннаҕына, таҥылыннаҕына, сэтинньи 27 күнүгэр көстүөҕэ. Бу күн Саха тыйаатырыгар «Илиибин уунабын эйиэхэ» диэн ахтыы киэһэтэ буолуоҕа. Манна В.Ноев төрөөбүт Алтаныттан, кини аатын сүгэр култуура дьиэтиттэн В.Неустроев-Байаан Бааска салайааччылаах ансаамбыл кэлиэҕэ. «Кыталык» анс. (сал. В.Винокуров) В.Ноев айымньыларыгар алта үҥкүүнү бэлэмнээбит. Араас сылларга В.Ноев аатынан куонкурус кыайыылаахтара, опера, эстрада ырыаһыттара эмиэ кэлиэхтэрэ. Кэнсиэри А.Алексеев бэйэтэ иилээн-саҕалаан ыытыаҕа. Режиссер - Руслан Тараховскай. Бу киэһэ саха тыатыгар олорор биир киһи олоҕун көрдөрүөхтэрэ. Ол аата билигин көстөр аһара түһүүлээх шоулартан букатын атын, быдан истиҥ тыыннанарыгар саарбах суох.

Саамай сонуна, Мэҥэ Хаҥалас Бэдьимэтиттэн В.Ноев уола Валерий Валерьевич өссө икки ансаамбылы аҕалыахтаах. Кини ийэтин Дора Игнатьевна Санникованы кытары А.Алексеев онус кылааһы бииргэ үөрэнэн бүтэрбиттэр.
Эппитим курдук, ахтыы киэһэтэ «Илиибин уунабын эйиэхэ» диэн ааттаах. «Бэл, кэргэммэр даҕаны үйэбэр ырыа анаабатах киһибин, - диир Аркадий Михайлович. - Арай Валерий Ноевка эрэ анаан Леонид Попов хоһоонугар ырыа айбытым. Валерий Ноев - улуу талаан. Тыыннааҕар бэйэтигэр эппитим: саамай таба тайаммыта диэн - төрөөбүт дойдутун, оҕо аймах туһунан, оҕолорго анаан олус истиҥник хоһуйара. Айылҕанан уобарастаан төрөөбүт сиргэ тапталын көрдөрөрө. «Кыыс Амма», «Быраһаай, күөх сайын барахсан»... Сүрдээх ырыалар, доҕор! Мин итинник сатаан айбаппын. Саамай уһулуччунан Сэмэн Данилов хоһоонугар «Киһиэхэ төрөөбүт дойдута» ырыаны ааҕабын. Итинтэн ордук хайдах хоһуйуоҥуй?! Кырдьыга, дэҥҥэ төрөөбүт сэдэх киһи».
«В.Ноев 45 сааһыгар диэри 70-ча ырыаны суруйбута биллэр. Итинтэн элбэх да буолуохтаах. Оттон мин бачча сааспар диэри 63 ырыалаахпын», - диэн А.Алексеев эбэн этэр (аҕыйаҕын аанньа, барыта классика диэтэхпинэ сыыспат инибин. Хас эмэ сүүс ырыаны айбыт дьон айымньыларын билбэттэрэ диэн эмиэ баар эбээт. - М.С.). Сахаларбыт дэнэн ыллыы-туойа сылдьыахпыт быатыгар, кырдьык да, сүдү талаан кэлэн барбыт эбит. Аны хаһан Валерий Ноев курдук киһи биһиги дьолбутугар төрүөҕэй?

Мэхээс СЭМЭНЭП