Ырыа кырдала > Версия для печати

Киҥкиниир киэҥ куйаарга дьон түөрэҕэ араастаан айыллан түһэр. Орто дойдуга ким салайа-дьаһайа, иитэ-үөрэтэ, такайа, ким хоһоон айа, дьиэ тута эбэтэр дьоҥҥо үтүө санааны эбээри үктэнэр. Саха омук олоҕун тиһилигэ, айылҕаҕа сыһыана үс чыыһыланы кытары ыкса сибээстээх, онон биһиги иккис анал аат туһунан анаарыыбыт онно сөп түбэһэн, бүгүн бүтэр түһүмэҕэр тиийэн кэллибит.

"Ийэ мичээрэ"

Салгыы Аким Кондратьев тылларыгар уонна Ангелина Файрушина бу айымньыга 2006 сыллаахха матыып таһааран, бэйэтин оҕолоругар анаабыт "Ийэ мичээрэ" ырыаҕа болҕомтобутун уурабыт. "Ийэ" диэн истиҥ иһирэх тылы киһи хараҥа хаспахтан сырдыкка күөрэйээт, кэпсэтэр тылларыттан бастакынан туттар. Онон күн сирин көрөөт, хараҕын аһаат, аҕыйах хонугунан ийэ сылаас иэйиитин атыттартан туспа арааран, хайдахтаах да биһик иһигэр сытар быыкаа киһи билэр буолар. Ытаан айдаара сылдьар кэмигэр ийэ илиитигэр ыллаҕына, эһээхэй оҕо тутатына уоскуйар, билэрдии мичээрэр.
Бу дойдуга күөрэйбит барыта ийэҕэ иэстээх. Кэрэҕэ иҥэрбит, олох уустук киэҥ аартыгар арыаллаабыт, үтүө суолга кынаттаабыт аанньалынан ийэбит буолар. Оҕо сылдьан, ийэ тылын истиминэ, элбэхтэ этиттэрэн да биэрдибит ини? Ийэ барытын саҥата суох тулуйар. Оҕото сыыһа-халты тутуннаҕына ыар санааҕа ылларар -- кини. Хас биирдии ийэ иһигэр сөҥөрөн илдьэ сылдьар оҕотугар барыта этэҥҥэ буоллун диир баҕа санаатын таһыгар таһаарбакка, аргыыйдык үрдүкү күүс айыылартан хаста-хаста көрдөстөҕө буолла? Киһиэхэ ийэтин мичээрэ олоҕун тухары арыаллыыр. Сорох ийэ туһунан ырыалар күндүттэн күндү киһи олохтон туораан, анараа дойдуга аттаммытын кэннэ айыллаллар. Ол олус хомолтолоох. Киһи улаатан эрэ баран өйдөнөн, ол кэрэ кэми тилиннэриэн, ийэҕэ истиҥ тылы аныан баҕарбытын иһин кыаллыбат... Ийэ суолтатын сорох оҕо билигин даҕаны сыаналаабат.
Оттон бу ырыа тыллара саамай күндү киһибит мичээригэр анаммыт:

Ийэ мичээрэ
Өрүү истиҥ, кэрэ,
Күн уотуттан мэлдьи
Күндү курдук
Көй ыраас салгынтан
Күүстээх курдук өрүү
Ийэ, ийэ мичээрэ
Күндү кэрэ.

Салгыы бу ырыаҕа ханнык баҕарар ийэ үгүс тылы эппэккэ оҕотугар тиийэр гына, кини туттара-хаптара үтүөҕэ салайан, олох саҥа улаҕатын көрдөрөн иһэрэ хоһуйуллар.

Хос ырыата:

Ийэ мичээрэ
Элбэххэ үөрэтэр
Эйэҕэс буоларга
Эйэни буларга
Сырдыкка эрэ
Сыдьаайа сылдьарга
Ийэ, ийэ мичээрэ
Сырдык кэрэ.

Иэримэ дьиэбит иччитэ -- ийэбит сытыары сымнаҕас санаатыгар уонна дьиэ кэргэн баһылыга, туллар тутааҕа - аҕабыт үтүө холобурдарыгар сиксиллэн, олох киэҥ аартыгар тахсарбытыгар сааһыламмыт өйдөөх-санаалаах дьон төрөппүккэ сыһыана иккис түһүмэххэ бэлиэтэнэр:

Ийэ мичээрэ
Искэр иҥэрэр
Олоххо тапталы,
Бар-дьоҥҥо махталы,
Эр хорсун санааны,
Эрэллээх буолууну
Ийэ, ийэ мичээрэ
Истиҥ кэрэ.

Хос ырыата.

Бу үс сыллааҕыта айыллыбыт ырыа күн бүгүҥҥэ диэри уостан түспэккэ ыллана турар. Матыыба сахалыы сайгыччы. Оҕо уонна ийэ тэҥҥэ толоруулара бэйэ-бэйэни ситэрсэн биэрэрэ кэрэхсэбиллээх.

Ника

Ника диэн ырыаһыт кыыс аата иһиллэр буолбута балай эмэ ыраатта. Бэйэтин аата-суола Ольга Спиридонова. Ону үгүс киһи билбэт, билэ да сатаабат, аахайбат. Онон Ника диэн иккис анал аата иҥмитэ быданнаата. Кини иккис анал аатын хайдах ылыммытай? Ол эмиэ туспа маннык кэпсээннээх. 2004 сыллаахха Кэбээйи улууһугар итинник аатынан аан бастаан сценаҕа тахсан ыллаабыт. Ити Клим Федоров бөлөҕөр киирэн баран. Аатырбыт биллэрээччи киһибит Клим "эчи аатыҥ-суолуҥ уһуна диибин диэн, кылгас аатта көрдүөххэ", -- диэн этии киллэрбит. Сонно тутатына "ханнык аат барсыан сөбүй?" диэн толкуйга түспүттэр уонна кинигэттэн ааттары талан, сурукка түһэрэн баран, бэргэһэ иһигэр укпуттар. Хаһыа да буолан ол бэргэһэни сахсыйбыттар уонна дьэ биири онтон талан ылан, ороон таһаарбыттар. Аахпыттарыгар "Ника" диэн аат көстөн кэлбит. Ырыаһыт "бастаан олох атыҥыраабытым" диэн кэпсиир. Ол да буоллар айар-тутар ааты ылынарга көмөлөспүт дьоно иккистээн атын ааты көрдөөһүнү тэрийбэтэхтэр. Ол кэмтэн ылата номнуо биэс сыл ааста. Ника ити сыллар устата бэйэтин талаанын бар дьонун дьүүлүгэр таһааран, биһирэнэр ырыаһыт буолла. Иккис анал аата даҕаны кини айар-тутар уобараһыгар олоҕурда. Көрөөччү кини туспа айар-тутар түһүлгэтин тэрийэрин кэтэһэр-манаһар кэмэ тиийэн кэллэ.

Кыталы Куо

Илин эҥэртэн иэҕиллиилээх, Уус-Алдан улууһуттан түөрэх ылыылаах, кылыһах куоластаах, сэмэй бэйэлээх, кэрэчээн Кыталы Куо Саха сиринээҕи эстрада театрын солистката. Саҥа биллэн-көстөн эрэр, эдэр талааннаах ырыаһыт оҕо сааһыттан балай эмэ элбэх ырыа күрэҕэр кыттыбыт. Ол курдук, оҕо аймахха тэнийбит "Хотугу сулус" ырыа түһүлгэтин кыттыылааҕа (1999-2001 сс.), "Сааскы саҕахтар" (2000), "Хоһооннорум миэннэрэ ымыыларым, ыраас, сырдык ыраларым" (2000), ону тэҥэ 7-с норуоттар икки ардыларынааҕы "Тымныы оройо" айаҥҥа Дания, Финляндия, Швеция, Норвегия устун саха кылыһахтаах ырыатын-тойугун атыттары кытары аргыстаһан, иһитиннэрэр дьоло тосхойон ыраах сирдэринэн сылдьан кэлбитэ. 2006-2007 сс. "Саҥа ырыа" күрэххэ Л.Каратаева тылларыгар, К.Сидоров матыыбыгар "Итэҕэй" диэн ырыаны толорон үрдүк ситиһиилээхтик кыттыбыта. Быйыл эдэр ыччат сылыгар Улан-Удэ куоракка тиийэн, норуоттар икки ардыларыгар ыытыллар "Үрүҥ ый" ырыа күрэҕэр 3-с Лауреат аатын ылан, Сахатын сирин аатырдан кэллэ. Бу күрэххэ ыраахтан-чугастан элбэх ырыаһыт тоҕуоруспут. Ол курдук, Японияттан, Монголияттан, Казахстантан, Тываттан, Кытайтан уонна да атын отуттан тахса дойду ырыаһыттарын кытары алтыста. Бу күннэргэ Кыталы Куо ыллыыр барылын кэҥэтэн, саҥа айымньылары бэлэмниир. Ону тэҥэ СГУ саха култууратын салаатыгар тыҥааһыннаах күннэрин хайы-үйэ бэһис сылын атааран, үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрэр кэмэ үүнэн эрэр.

Ыччат сыла

Билигин Ыччат сылыгар ананар үгүс тэрээһин киһи болҕомтотун ылар. Ол курдук бэрт соторутааҕыта ыччат спорка түһүлгэтэ ааста. Аны Интернет киэҥ иэнигэр киирэн көрдөххө, ыччакка анаан II төгүлүн ыытыллар Интернет нөҥүө ырыа күрэҕин балаhыанньата тахсыбыт. Бырайыак автора - Синильга. Ол эрээри Синильга диэн иккис анал аат буолбатах. Көстүбэт ситимҥэ ити "ник" дэнэр. Ол эбэтэр үгүс киһи бэйэ анал аатынан буолбакка бэлиэ аатынан олохсуйар. Сорох киһи бэлиэ аатын күн да тура-тура уларытыан син. Оттон иккис анал аат диэн халбарыйбат, солуута суох уларытыллыбат. Сыыһа хайысхалаахтык ылыллыбыт иккис анал аат суолтата сүтэр, иҥмэт эбэтэр сыыһа да буоллар үөрүйэх быһыытынан сылдьарыгар тиийэр.
Сиппит саастарыттан саҕалаан отуттарыгар диэри баҕалаахтар Интернет нөҥүө кэрэ куоластарын бар дьонноругар иһитиннэрэллэригэр ыллык суола аһыллыбыт. Маны барытын иилээн-саҕалаан "Ырыа кырдала" Интернет-сайт (http://sanaalar.ru/) былырыыҥҥыттан тэрийэр. Былырыыҥҥы түмүк көрдөрүүтүн биһиги хаһыаппыт киэҥник-куоҥнук сырдатан турар. Кыайыылааҕынан Мэҥэ-Хаҥаластан сылдьар Виталий Очиров тахсыбыта. Кини билигин республикаҕа биллэр "Кыталык" ырыа-үҥкүү бөлөх иитиллээччилэрин кытары ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар. Быйыл даҕаны үгэс салҕанан, ырыа күрэҕин биллэрэн, кыттыыны ыларга ыҥырбыттар.

Омук Уола

Бэйэтин Омук Уола диэн ааттанар автор сахалыы хаһыаттарга суруйбут хоһооннорун ааҕабыт итиэннэ политикаҕа аналлаах ыстатыйалара бэчээккэ тахсарын эмиэ билэбит. Дьэ, кини хаһан, тоҕо итинник ааты-суолу ылыммыт эбитий? Быһаарыыта маннык. Кини ийэтэ Кореяттан төрүттээх эбит. Онон корей омук булкаастаах буоларынан сибээстээн, 2005 сыллаахтан "омук уола" диэн айар аатыгар анаан иккис анал аат ылыммыт. Докумуоҥҥа киирбит сурукка-бичиккэ тирэҕирдэххэ, бэйэтин дьиҥнээх аата-суола Хон Виктор Иванович диэн. Идэтинэн тиис оҥорор врач.
Киниэхэ үгүс ырыаһыт хоһоонун "көннөттөрө" эбэтэр матыып айдыбыт "онуоха тыл наада" диэн тиийэллэр уонна үлэх быһыытынан хоһоон айан таһаарарыгар көрдөһөр эбиттэр. Ол курдук, бэркэ биллэр продюсер Антон кэлэн "эдэр ыччат туһунан тыллардаах хоһоон наадатын" кэпсээбит, матыыба маннык буолар диэн билиһиннэрбит. Сотору соҕус Омук уола "Эҕэрдэ, Дьокуускай" диэн хоһоон айан биэрбит.

Күннэй

Кэлиҥҥи кэмҥэ Уля Сергучева бэйэтин иккис анал аатым Күннэй диэн айар киэһэтигэр аан маҥнай билиһиннэрбитэ. Онтон ыла дойдутуттан тэйэн, ыраах ырыа түһүлгэтигэр куоталаһа тиийдэҕинэ Күннэй диэн аатынан сценаҕа тахсар, ырыатын толорор. Атын омук ити ааты олус кэбэҕэстик ылынар. Ол курдук, кини 2006 сыллаахха "Новая волна" диэн элбэх омук икки ардыгар ыытыллар ырыа күрэҕэр ыҥырыллан ситиһиилээхтик кыттан турардаах. Тас дойдуларга ыытыллар үгүс ырыа күрэҕэр кинини сценаҕа сылдьан хамсанарын, көрөөччүлэри кытары "үлэтин" хайгыыллар. Сценаҕа ананан төрөөбүт курдук дииллэр. Ылыммыт иккис анал аата манна бэйэтин дойдутугар баһаамнык буолбакка, умна-умна туттуллар. Илэ бэйэтин аата дьон өйүгэр-санаатыгар аан бастакынан охсуллар. Оҕо эрдэҕиттэн сценаҕа ааттаммыт аат иҥэмтиэтэ быдан күүстээх.

Ый Кыыһа

Варя Ларионова сценаҕа бэйэтин Ый Кыыһа дэнэр. Ый итиэннэ күн солбуһа сылдьаллар, утарыта туруулаахтар, уратылаахтар. Күн көһүннэҕинэ ый сүтэр, ый таҕыстаҕына күммүт саһар. Айылҕа ураты көстүүтэ, айыыта-тутуута кинилэр. Күн ыраас, сылаас диэн суолтаҕа элбэхтэ туттуллар, кырдьыга даҕаны, күн сылааһынан сыдьаайар, итиинэн илгийэр. Сахаларга күн дьоно (люди племени, рода) диэн өйдөбүл баар. Сири кытары сыһыаран сир дьоно диэн эмиэ этиллэр (земляне). Эбэтэр күн курдук киһи диэн чиэһинэй, ыраас, үчүгэй майгылаах киһи диэн суолтаҕа этэллэр. Дойдуну күн сирэ (родина) дэниллэр. Эбэтэр күн диэнтэн сиэттэрэн күндүлээ диэхпитин син.
Ый күнтэн сырдык бэриһиннэрэн, ыйдаҥа түүн ытыс тыаһа хараҥаны халбарытар. Ыйга оргуһуохтаах кыыс турарын туһунан номох баар. Ол эрээри кини сири кытта ситимнээҕэ, сиргэ түспүтэ, олохсуйбута биллибэт. Ыйы кытта өбүгэлэрбит киһи аатын ситимнээбэт этилэр. Арай фольклорга "ый кыыһа ылбалдьын удаҕан" диэн суруллара.
Дьэ сити курдук, кылгастык да буоллар үксүн ырыаһыт дьон иккис анал ааттара (псевдоним) тугу-ханныгы кэпсиирин билистибит. Аны да саҥаттан-саҥа айар-тутар киһи, саарбаҕа суох, кэлэн иһиэ буоллаҕа. Айар анал ааттарга суолта биэрэн, кыратык да буоллар, ол ааты чинчийэн, бэйэ омугар сыһыаран, ылынар ордук табыгастаах. Тус бэйэ сайдыытыгар, айар дьоҕур кэҥииригэр, ол ааты норуот ылыныытыгар даҕаны тутах ааты тумнан, олохсуйуоҕу булан, олук ууруу кэриэтэ аат талыллар.

Михнаса АТЛАСОВА

"Саха Сирэ" хаһыат саайтыттан ылылынна

Хаартыска liveinternet.ru саайтан ылылынна