«Мин ырыам солотуута суох»
14 ноября 2008, 11:09.
Сэтинньи 19 күнүгэр 18.00 чаастан П.А. Ойуунускай аатынан Саха Академическай театрыгар Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ, самодеятельнай композитор Алексей Калининскай – Луҥха үбүлүөйүгэр аналлаах кэнсиэрэ буолар.
Программаҕа: аудиодиск презентацията, саҥа ырыалар, Кэбээйи түмсүүтүн норуот маастардарын О.Гуляева, И.Иванова, А.Павлова, Д.Яковлев оҥоһуктарын быыстапката, республикатааҕы эдэр инбэлииттэри үөрэтэр лицей-киин студеннарын оҥоһуктарын атыы быыстапката – 16.00 чаастан.
Кэнсиэргэ кыттыыны ылаллар: Нина Чигирева, Айталина Адамова, Раиса Захарова, Прокопий Неустроев, Марина Силина, Юрий Баишев, Николай Попов, Николай Спиридонов, Гаврил Николаев, Анастасия Готовцева, Герман Степанов, Феодосия Шахурдина, Мирослав Егоров, Далаана, Государственнай Цирк балетын бөлөҕө, «Маленькие ангелы» үҥкүү бөлөҕө
Кэнсиэр илдьитэ "Саха Сирэ" хаһыаттан ылылынна (Ырыа кырдала).
Каасса телефона: 34-13-31
Самодеятельнай композитор Алексей Калининскай-Луҥха быйыл балаҕан ыйын 27-гэр – Ил күнүгэр – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ буолбута. Аны аҕыйах хонугунан 55 сааһын туолар үбүлүөйүгэр бар дьонун түмээри сылдьар. Саха тыйаатырыгар сэтинньи 19 күнүгэр буолуохтаах дьоро киэһэтин афишатын илиибэр тутан олоробун. Н. Чигирева, А. Адамова, Р. Захарова, Ю. Баишев, Н. Попов, Г. Николаев уо.д.а. кытталлар. Кэнсиэр “Кэрэ хаалар сүрэххэ” диэн ааттаах. Эмиэ итинник ааттаах компакт-диискэ бу киэһэ сүрэхтэниэхтээх.
Аны кэнсиэрин бырагырааматын ылан көрдүм. Түөрт түһүмэхтэн туруохтаах: “Кэрэ хаалар сүрэххэ”, “Кэрэ таптал”, “Кэрэ кыыс”, “Кэрэ эмиэ таптал курдук”. Барыта Кэрэ өйдөбүлүн тула түмүллүбүт. Чаас аҥаарын кэриҥэ атах тэпсэн олорон сэлэстибит. Кырдьыга, Алексей Кириллович туох-ханнык киһитин, кини санаатын-оноотун ситэ билбэт эбиппин. Көннөрү кэлэ-бара “дорообо-бакаа” диэнинэн муҥурданыллара. Ырыаларын, дьиҥэр, өрдөөҕүттэн истэбин. Прокопий Неустроев “Субуллар суһуоҕу”, Лена Монастырева “Оҕо сааһым сарсыардатын” ыллаабыттарын астыммыттаахпын, кэлин атаһым Гаврил Николаев толоруутугар “Төннө туруом дойдубар” ырыаны бэркэ биһирээтим.
— Сэттэ сыл Саха мелодистарын ассоциациятын салайа сылдьыбытым. Атын омуктарга “мелодист” диэн тиэрмин суох быһыылаах ээ.
— Орто Азияҕа баар. Ассоциация тэрийэрбитигэр ону анаан хаһыспыппыт. Энциклопедияҕа “Народный певец или музыкант-инструменталист, сочиняющий песенные напевы или инструментальные мелодии” диэн сурулла сылдьар. Онно “бэйэтэ толорор” диэн эбиэххэ сөп. Мелодист – идэтийбит мусукаан, композитор буолбатах, норуоттан тахсыбыт киһи. Биһиэхэ бу тыл Христофор Максимов саҕаттан киирбитэ.
— Билигин Саха сирин Ырыа айааччыларын сойууһа баар. Эн саҕанааҕы ассоциация уонна билиҥҥи сойуус үлэлэрэ туох уратылааҕый?
— М.Е. Николаев бу сойууһу тэрийтэрэригэр, норуот билиммит ырыа айааччыларын түмэргэ соруйбута. Биһиэхэ сүүһүнэн, тыһыынчанан мелодист баар. Мантан сыымайданан ааттаах-суоллаах дьон мустубуттара. Ол эрээри бу сойуус салгыы сайдыбакка, харгыстанан турар. Тоҕо? Мелодистарга, саха тыынын тута сылдьар дьоҥҥо, тирэҕириэхтээх этэ. Х. Максимов пуондата тэрилиннэ, В. Ноев, О. Иванова аатынан күрэхтэр тэриллэллэр. Бу дьоммут ырыаларын, кинилэр ыллыыр ньымаларын, интэнээссийэлэрин үөрэтии, саха ырыатын антологиятын оҥоруу кыалла илик. Сойуус харчылаах өттүгэр оҕунна: кэнсиэр тэрийии, диискэ оҥоруу, о.д.а. Научнай өттүнэн көрүү суох. Музыковедтары сыһыаран, муусука түөрүйэтинэн дьарыктанар оҕолору бэлэмнээн, дьүүллэһии таһааран үлэ барыахтаах.
Урут Норуот айымньытын дьиэтэ диэн баара, Анатолий Николаевич Семенов салайара. Бу киин хас улуус аайы баар мелодистар түмсүүлэрин кытары үлэлэһэрэ. Ол тэрилтэ ыһыллыаҕыттан, А. Семенов өлүөҕүттэн, тиһиктээх үлэ тохтоото. Улуус мелодистарын кинигэлэрэ тахсыбат, пуонда хомуллубат. Билигин барытын харчы быһаарар, онон барыта ырыынак эрэ ирдэбилинэн барда.
— Оттон хас улуус, нэһилиэк, тэрилтэ аайы самодеятельнай кэлэктииптэр бааллар дии. Эн тус бэйэҥ онон быһаччы дьарыктана сылдьаҕын.
— Урукку көлүөнэ айбыт ырыаларын сөргүтэр, хаалларар соруктаах “Дьүһүй” диэн ырыа кулуубун тэрийбитим. Усунуос төлөттөрөн икки сыл үлэлээбитим. Сойуустан үбүнэн өйөбүл көрдөөбүтүм: дьиэ-уот куортамыгар, рекламаҕа, о.д.а. Кэтэх тэрилтэм буолан, батыммыттара. Ол иһин барыларын биир сиргэ түмэ сатаабакка, Саха гимназиятыгар, өрөспүүбүлүкэтээҕи лицейгэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи анал оскуолаҕа, атын да сирдэргэ ансаамбыллары кытары үлэлиибин. Онуоха 12 хайысхаттан турар “Сахабыт саргытын айхаллаа” диэн анал бырагыраама оҥорбутум. Урут ырыаны, холобур, “патриотическай”, “гражданскай”, “байыаннай” эҥин диэн араараллара. Оттон биир “патриотическай” иһигэр бэйэтин хайысхата хара баһаам ээ: Саха сирэ, төрөөбүт дойду, алаас, Өлүөнэ, Дьокуускай (Туймаада, Сайсары, Сэргэлээх), хоту дойду (таба, туундара, дьµкээбил, хайалар), ийэ, оҕо саас, сэрии, эйэ, эдэр саас, барҕарыы... Бу сыыйа оскуолаҕа үөрэтиллэн, сириттэн-дойдутуттан көрөн уларыйан, кэҥээн барыахтаах. Олохтоох ааптардар айымньыларын сыһыаран. Үнүр Култуура министиэристибэтигэр көрдөрбүппүн биһирээбиттэрэ, барылын оҥорон көмүскүүрбэр эппиттэрэ.
— Кэлин гимннэри элбэхтик суруйдум диэн эрэриҥ...
— Урут уруккуттан сир-дойду туһунан элбэхтик суруйарым. Кэбээйибин, Мукучубун, Куокуйбун, Луҥхабын хоһуйбутум. Хатаска олоробун, бу дойду туһунан ырыа айбытым ыраатта да, саҥардыы иһиллэн эрэр. Национальнай гимназия, лицей, СГТХА юридическай факультетын ырыалара бааллар. Туһугар дьикти уонна олус наадалаах хайысха дии саныыбын. Барытыгар биир тэҥник суруйбаккын – ис-иһигэр киирэн айыахха наада. Ырыа тылын ардыгар сакаастыыбын, сороҕор бэлэм хоһоон баар буолар.
— Ырыа тылыгар төһө сөп үлэ бара турарый?
— Барыта дьаалатынан устар. Ким тугу сатыырынан айар. Оттон ол дьоҥҥо-сэргэҕэ хайдах тиийэрэ, сөбүлэтэрэ – туспа.
— Үбүлүөйдээх киэһэҕэр бэрт элбэх ырыаһыт кыттар эбит.
— Үгүстэрэ уруккуттан бииргэ үлэлээбит дьонум. Мин ырыаларбын киһи ылла да ыллаан барбат быһыылаах. Күннээҕи көстүүнү батыһар солотуута суохтар. Онон идэтийбит ырыаһыттар ыллыыллара ордук. Кэнсиэр барыта Кэрэ өйдөбүлүгэр олоҕурар уонна “Барыта үчүгэй” диэн ырыанан түмүктэнэр.
Аны кэнсиэрин бырагырааматын ылан көрдүм. Түөрт түһүмэхтэн туруохтаах: “Кэрэ хаалар сүрэххэ”, “Кэрэ таптал”, “Кэрэ кыыс”, “Кэрэ эмиэ таптал курдук”. Барыта Кэрэ өйдөбүлүн тула түмүллүбүт. Чаас аҥаарын кэриҥэ атах тэпсэн олорон сэлэстибит. Кырдьыга, Алексей Кириллович туох-ханнык киһитин, кини санаатын-оноотун ситэ билбэт эбиппин. Көннөрү кэлэ-бара “дорообо-бакаа” диэнинэн муҥурданыллара. Ырыаларын, дьиҥэр, өрдөөҕүттэн истэбин. Прокопий Неустроев “Субуллар суһуоҕу”, Лена Монастырева “Оҕо сааһым сарсыардатын” ыллаабыттарын астыммыттаахпын, кэлин атаһым Гаврил Николаев толоруутугар “Төннө туруом дойдубар” ырыаны бэркэ биһирээтим.
— Сэттэ сыл Саха мелодистарын ассоциациятын салайа сылдьыбытым. Атын омуктарга “мелодист” диэн тиэрмин суох быһыылаах ээ.
— Орто Азияҕа баар. Ассоциация тэрийэрбитигэр ону анаан хаһыспыппыт. Энциклопедияҕа “Народный певец или музыкант-инструменталист, сочиняющий песенные напевы или инструментальные мелодии” диэн сурулла сылдьар. Онно “бэйэтэ толорор” диэн эбиэххэ сөп. Мелодист – идэтийбит мусукаан, композитор буолбатах, норуоттан тахсыбыт киһи. Биһиэхэ бу тыл Христофор Максимов саҕаттан киирбитэ.
— Билигин Саха сирин Ырыа айааччыларын сойууһа баар. Эн саҕанааҕы ассоциация уонна билиҥҥи сойуус үлэлэрэ туох уратылааҕый?
— М.Е. Николаев бу сойууһу тэрийтэрэригэр, норуот билиммит ырыа айааччыларын түмэргэ соруйбута. Биһиэхэ сүүһүнэн, тыһыынчанан мелодист баар. Мантан сыымайданан ааттаах-суоллаах дьон мустубуттара. Ол эрээри бу сойуус салгыы сайдыбакка, харгыстанан турар. Тоҕо? Мелодистарга, саха тыынын тута сылдьар дьоҥҥо, тирэҕириэхтээх этэ. Х. Максимов пуондата тэрилиннэ, В. Ноев, О. Иванова аатынан күрэхтэр тэриллэллэр. Бу дьоммут ырыаларын, кинилэр ыллыыр ньымаларын, интэнээссийэлэрин үөрэтии, саха ырыатын антологиятын оҥоруу кыалла илик. Сойуус харчылаах өттүгэр оҕунна: кэнсиэр тэрийии, диискэ оҥоруу, о.д.а. Научнай өттүнэн көрүү суох. Музыковедтары сыһыаран, муусука түөрүйэтинэн дьарыктанар оҕолору бэлэмнээн, дьүүллэһии таһааран үлэ барыахтаах.
Урут Норуот айымньытын дьиэтэ диэн баара, Анатолий Николаевич Семенов салайара. Бу киин хас улуус аайы баар мелодистар түмсүүлэрин кытары үлэлэһэрэ. Ол тэрилтэ ыһыллыаҕыттан, А. Семенов өлүөҕүттэн, тиһиктээх үлэ тохтоото. Улуус мелодистарын кинигэлэрэ тахсыбат, пуонда хомуллубат. Билигин барытын харчы быһаарар, онон барыта ырыынак эрэ ирдэбилинэн барда.
— Оттон хас улуус, нэһилиэк, тэрилтэ аайы самодеятельнай кэлэктииптэр бааллар дии. Эн тус бэйэҥ онон быһаччы дьарыктана сылдьаҕын.
— Урукку көлүөнэ айбыт ырыаларын сөргүтэр, хаалларар соруктаах “Дьүһүй” диэн ырыа кулуубун тэрийбитим. Усунуос төлөттөрөн икки сыл үлэлээбитим. Сойуустан үбүнэн өйөбүл көрдөөбүтүм: дьиэ-уот куортамыгар, рекламаҕа, о.д.а. Кэтэх тэрилтэм буолан, батыммыттара. Ол иһин барыларын биир сиргэ түмэ сатаабакка, Саха гимназиятыгар, өрөспүүбүлүкэтээҕи лицейгэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи анал оскуолаҕа, атын да сирдэргэ ансаамбыллары кытары үлэлиибин. Онуоха 12 хайысхаттан турар “Сахабыт саргытын айхаллаа” диэн анал бырагыраама оҥорбутум. Урут ырыаны, холобур, “патриотическай”, “гражданскай”, “байыаннай” эҥин диэн араараллара. Оттон биир “патриотическай” иһигэр бэйэтин хайысхата хара баһаам ээ: Саха сирэ, төрөөбүт дойду, алаас, Өлүөнэ, Дьокуускай (Туймаада, Сайсары, Сэргэлээх), хоту дойду (таба, туундара, дьµкээбил, хайалар), ийэ, оҕо саас, сэрии, эйэ, эдэр саас, барҕарыы... Бу сыыйа оскуолаҕа үөрэтиллэн, сириттэн-дойдутуттан көрөн уларыйан, кэҥээн барыахтаах. Олохтоох ааптардар айымньыларын сыһыаран. Үнүр Култуура министиэристибэтигэр көрдөрбүппүн биһирээбиттэрэ, барылын оҥорон көмүскүүрбэр эппиттэрэ.
— Кэлин гимннэри элбэхтик суруйдум диэн эрэриҥ...
— Урут уруккуттан сир-дойду туһунан элбэхтик суруйарым. Кэбээйибин, Мукучубун, Куокуйбун, Луҥхабын хоһуйбутум. Хатаска олоробун, бу дойду туһунан ырыа айбытым ыраатта да, саҥардыы иһиллэн эрэр. Национальнай гимназия, лицей, СГТХА юридическай факультетын ырыалара бааллар. Туһугар дьикти уонна олус наадалаах хайысха дии саныыбын. Барытыгар биир тэҥник суруйбаккын – ис-иһигэр киирэн айыахха наада. Ырыа тылын ардыгар сакаастыыбын, сороҕор бэлэм хоһоон баар буолар.
— Ырыа тылыгар төһө сөп үлэ бара турарый?
— Барыта дьаалатынан устар. Ким тугу сатыырынан айар. Оттон ол дьоҥҥо-сэргэҕэ хайдах тиийэрэ, сөбүлэтэрэ – туспа.
— Үбүлүөйдээх киэһэҕэр бэрт элбэх ырыаһыт кыттар эбит.
— Үгүстэрэ уруккуттан бииргэ үлэлээбит дьонум. Мин ырыаларбын киһи ылла да ыллаан барбат быһыылаах. Күннээҕи көстүүнү батыһар солотуута суохтар. Онон идэтийбит ырыаһыттар ыллыыллара ордук. Кэнсиэр барыта Кэрэ өйдөбүлүгэр олоҕурар уонна “Барыта үчүгэй” диэн ырыанан түмүктэнэр.
Мэхээс СЭМЭНЭП
«Кыым», 2008 с., сэтинньи 13 күнэ, 45 №
«Кыым», 2008 с., сэтинньи 13 күнэ, 45 №
« Төттөрү