Ырыа туһунан
12 октября 2008, 23:16.
Ырыаны киһи ис туругун, дууһатын таһымын көрдөрөр "тэрил" курдук эмиэ сыаналыахха сөп. Киһи ханнык ырыаны сөбүлүүрүнэн, абааһы көрөрүнэн кини ис дьиҥин билиэххэ сөп. Онтубут син биир күлүүс тылын кэриэтэ буоллаҕа. Киһи тас көрүҥэ, туттара-хаптара, саҥата-иҥэтэ, быһыыта-майгыта - ис дьиҥиттэн олох атын буолааччы.
Дьэ, онон икки суол таптыыр ырыаҕын истэр-көрөр кэмҥэр быһа охсуһан ааһар кэмнээх. Бу кэмҥэ улуу толкуй үтүө санаа, айыы быһыы төлкөлөнөллөр. Маннык түгэни ускуустуба эрэ аҕалар кыахтаах.
Ырыаны айар киһи чуумпуга наадыйар. Ол аата, бу кэмҥэ санаата сааһыланар, чуумпуга иэйиитэ киирэр, муусука дорҕоонун долгунун сатаан таба тутар. Ол долгун - дорҕоон кутулуннаҕына, онно Ийэ тыл иһилиннэҕинэ Ырыа буолара буолуо.
Оттон сороҕор Ийэ тыл хоһооҥҥо холбоһон, ырыа буолуон баҕаран ыанньыйа сыттаҕына, ырыа айар киһи таба көрүөн сөп. Оччоҕо поэзия туох да көтөлө суох дэбигис муусукаҕа холбоһор. Ырыа маннык эмиэ үөскүүр.
Сорохтор үстүрүмүөнү үлбүрүйэ олорон айабыт дииллэр. Ол эрээри үйэтин тухары үстүрүмүөҥҥз оонньоон дьону саататар үгүс киһи биир да ырыаны айбатын эмиэ дьиктиргиэххэ сөп. Ол аата, ырыаны ылбыт эрэ барыта айбат буоллаҕа. Атына буоллар, дьон операҕа курдук ариянан ыллыы сылдьар буолуох этэ.
Ырыа айылларыгар аны мунчаарыы оруола эмиэ улаханын этиэххэ наада. Санаа оонньуур кэмэ, иэйии кэмэ, күүрэр кэмэ, тумнастар-хаайтарар кэмнэр - бары тус-туспа ырыалардаахтар.
Ырыа киһи араас туругун барытын арыйар, көрдөрөр. Төһө да кылгаһын иһин, ис хоһооно элбэҕинэн, киэҥинэн икки атах бастыҥ айымньытынан ааҕыллан эрдэҕэ. Тылынан уонна куолас көмөтүнэн бэриллэр буолан, үйэтэ кылгас. Уостан түспэт ырыа биир үйэ барыаҕа, онтон умнуллар дьылҕалаах. Ырыа бэйэтэ кэмнээх. Ол ааста да — бүтэр.
Ырыа түүр тылыгар «ыр» диэн аатырар. Тыл уонна дорҕоон дьүөрэлэһиитэ ырыа буолан киһини долгутар, толкуйдатар, уйадытар, иэтэр, ытатар улуу күүстээх. Кэрэ матыыптаах ырыа бэрт элбэх үлэттэн, таба тайаныыттан, бэйиэттэр хоһооннорун элбэхтик ааҕартан, эмискэ эбэтэр кыра-кыралаан, быгыалаан, үстүрүмүөнү элбэхтик мускуйдахха тахсар.
Билигин ити араадьыйалары истээччи бэйэтэ да араартыыр буолуохтаах - сүргэни көтөҕөр, сүрэҕи ортотунан киирэр ырыа аҕыйах. Ырыаны айааччы хайдах ырыаны айбытын ырыата төһө ылланарыттан эбэтэр умнулларыттан билиэххэ сөп.
Саҥа кэм атын доҕуһуолу, тылы-өһү, хамсаныыны-имсэниини эрэйэр. Ити эдэрдэр эмискэ күргүөмнээн киирэн араадьыйаҕа, тэлэбиидэнньэҕэ тахсыылара - олох сайдыытын бэлиэтэ. Урут ырыаһыт ырыаны билиһиннэрээри Саха сирин биир гына гастроллуур эбит буоллаҕына, билигин устуудьуйаҕа уһулаат, араадьыйаҕа илдьэн биэрэллэр. Кинилэр биир ырыаны сууккаҕа уон төгүл тыаһаттахтарына, нэдиэлэҕэ сүүсчэтэ тыаһыыр. Оччото истибитин киһи бэйэтэ да билбэтинэн киҥинэйэ сылдьар буолар. Маны психологтар "25-с каадыр туһата" диэн ааттыыллар. Ол түмүгэр интерактивнай куоластааһын көмөтүнэн ыытыллар куонкурустарга кыттан бастыҥ ырыа, ырыаһыт аатын ылаллар.
Ырыа буолар хоһоонноох бэйиэт эмиэ аҕыйах. Сорох бэйиэт үйэтин тухары кинигэ бөҕөтүн таһаартарар да, ырыа буолбут хоһооно суох буолуон эмиэ сөп. Оннук дьон баар. Оттон элбэх ырыалах саха норуодунай бэйиэттэрэ Күннүк Уурастыырап, Бүөтүр Тобуруокап, Кындыл, Сэмэн Данилов хоһоонноро ырыа буолан ылланалларын тухары ааттара ааттана туруоҕа. Онно үтүө көмөнү оҥорбут - ырыа айааччы. Аркадий Алексеев, Валерий Ноев, Виталий Андросов, Ольга Иванова, Галина Шахурдина, Анастасия Варламова айбыт уостан түспэт дьүрүскэннэрэ хас да көлүөнэни уҥуордаан иһэллэр. Бүөтүр Тобуруокап ырыа буолбут хоһооно элбэҕинэн иннин кимиэхэ да биэрбэт диибин. Кини 100-чэ хоһооно ырыа. Бу эмиэ кини талаана буолар. Кэлин чинчийээччилэр норуокка таһаарыахтара. "Норуот матыыбыгар" диэн суруллубут Алампа хоһоонноругар айыллыбыт ырыа эмиэ элбэх. Өрөбөлүүссүйэ иннигэр уонна кэннигэр саамай ылланар ырыалааҕынан Алампаҕа тиийэр суох эбит.
Туох да диэбит иһин, уостан түспэккэ өр сылларга ылланар ырыалар бары кэриэтэбэйиэттэр хоһоонноругар айыллыбыттара. Тыл маастардара суруйбуттара уһун үйэлэнэр эбит. Дьиҥнээх бэйиэт айымньыта диэн ити. Оскуола оҕото хайдах суруйуоҕай?
Ол иһин билиҥҥи ырыалар —биир күннээҕилэр. Өссө киһи күлэрэ баар - бу дьонуҥ олоҕу хайдах олорорго үөрэтэр тыллаах-өстөөх буолаллар. "Эн бардыҥ арахсан, мин ытаатым" эҥин диэн. Ытыы сылдьалларын киһи соччо көрбөт да буоллар. Дьээбэрэн, икки чаас ааҕан көрбүтүм, "Сахалыы Виктория" араадьыйаҕа ылланар ырыа 40 %-на "ытыыбын" диэн тыллаах этэ. Тугу түүйэр баҕайылара буолла?
Билигин правовой судаарыстыбаҕа олоробут дэһэбит. Онон интеллектуальнай бас билии, ааптар бырааба диэннэр кэлиэхтэрэ. Оччоҕо ырыабытын эмиэ сокуон араҥаччылаан, төлөбүрдээх эйгэҕэ кубулуйуоҕа. Ырыа ааптардарыгар - бэйиэккэ уонна мелодиска - айымньылара туттулларын иһин төлөбүр (гонорар) көрүллүөхтээх.
Билиҥҥи туругунан ырыа иһин ырыаһыт уонна фонограмма оҥорооччу, кэнсиэр тэрийээччи, дьиэ уларсааччы харчыланаллар. Оттон ырыа айааччылар кэлтэччи дьоҥҥо эрэ үлэлээн биэрээччигэ кубулуйдулар. Бу туһунан киэҥник кэпсэтиэххэ, дьүүллэһиэххэ наада. Шоу-бизнес бачча туругуран турар кэмигэр "биһиэхэ шоу-бизнес суох" диэн, били "Сэбиэскэй Сойууска сиэкис суох" диэн анекдот курдук буола олоробут дуу?
Михаил КОТОКОНОВ,
мелодист, Үөһээ Бүлүү
«Кыым», 2008 с., алтынньы 2 күнэ, 39№
Хаартыска www.ui.bigmir.net/photo саайтан ылылынна
Дьэ, онон икки суол таптыыр ырыаҕын истэр-көрөр кэмҥэр быһа охсуһан ааһар кэмнээх. Бу кэмҥэ улуу толкуй үтүө санаа, айыы быһыы төлкөлөнөллөр. Маннык түгэни ускуустуба эрэ аҕалар кыахтаах.
Ырыаны айар киһи чуумпуга наадыйар. Ол аата, бу кэмҥэ санаата сааһыланар, чуумпуга иэйиитэ киирэр, муусука дорҕоонун долгунун сатаан таба тутар. Ол долгун - дорҕоон кутулуннаҕына, онно Ийэ тыл иһилиннэҕинэ Ырыа буолара буолуо.
Оттон сороҕор Ийэ тыл хоһооҥҥо холбоһон, ырыа буолуон баҕаран ыанньыйа сыттаҕына, ырыа айар киһи таба көрүөн сөп. Оччоҕо поэзия туох да көтөлө суох дэбигис муусукаҕа холбоһор. Ырыа маннык эмиэ үөскүүр.
Сорохтор үстүрүмүөнү үлбүрүйэ олорон айабыт дииллэр. Ол эрээри үйэтин тухары үстүрүмүөҥҥз оонньоон дьону саататар үгүс киһи биир да ырыаны айбатын эмиэ дьиктиргиэххэ сөп. Ол аата, ырыаны ылбыт эрэ барыта айбат буоллаҕа. Атына буоллар, дьон операҕа курдук ариянан ыллыы сылдьар буолуох этэ.
Ырыа айылларыгар аны мунчаарыы оруола эмиэ улаханын этиэххэ наада. Санаа оонньуур кэмэ, иэйии кэмэ, күүрэр кэмэ, тумнастар-хаайтарар кэмнэр - бары тус-туспа ырыалардаахтар.
Ырыа киһи араас туругун барытын арыйар, көрдөрөр. Төһө да кылгаһын иһин, ис хоһооно элбэҕинэн, киэҥинэн икки атах бастыҥ айымньытынан ааҕыллан эрдэҕэ. Тылынан уонна куолас көмөтүнэн бэриллэр буолан, үйэтэ кылгас. Уостан түспэт ырыа биир үйэ барыаҕа, онтон умнуллар дьылҕалаах. Ырыа бэйэтэ кэмнээх. Ол ааста да — бүтэр.
Ырыа түүр тылыгар «ыр» диэн аатырар. Тыл уонна дорҕоон дьүөрэлэһиитэ ырыа буолан киһини долгутар, толкуйдатар, уйадытар, иэтэр, ытатар улуу күүстээх. Кэрэ матыыптаах ырыа бэрт элбэх үлэттэн, таба тайаныыттан, бэйиэттэр хоһооннорун элбэхтик ааҕартан, эмискэ эбэтэр кыра-кыралаан, быгыалаан, үстүрүмүөнү элбэхтик мускуйдахха тахсар.
Билигин ити араадьыйалары истээччи бэйэтэ да араартыыр буолуохтаах - сүргэни көтөҕөр, сүрэҕи ортотунан киирэр ырыа аҕыйах. Ырыаны айааччы хайдах ырыаны айбытын ырыата төһө ылланарыттан эбэтэр умнулларыттан билиэххэ сөп.
Саҥа кэм атын доҕуһуолу, тылы-өһү, хамсаныыны-имсэниини эрэйэр. Ити эдэрдэр эмискэ күргүөмнээн киирэн араадьыйаҕа, тэлэбиидэнньэҕэ тахсыылара - олох сайдыытын бэлиэтэ. Урут ырыаһыт ырыаны билиһиннэрээри Саха сирин биир гына гастроллуур эбит буоллаҕына, билигин устуудьуйаҕа уһулаат, араадьыйаҕа илдьэн биэрэллэр. Кинилэр биир ырыаны сууккаҕа уон төгүл тыаһаттахтарына, нэдиэлэҕэ сүүсчэтэ тыаһыыр. Оччото истибитин киһи бэйэтэ да билбэтинэн киҥинэйэ сылдьар буолар. Маны психологтар "25-с каадыр туһата" диэн ааттыыллар. Ол түмүгэр интерактивнай куоластааһын көмөтүнэн ыытыллар куонкурустарга кыттан бастыҥ ырыа, ырыаһыт аатын ылаллар.
Ырыа буолар хоһоонноох бэйиэт эмиэ аҕыйах. Сорох бэйиэт үйэтин тухары кинигэ бөҕөтүн таһаартарар да, ырыа буолбут хоһооно суох буолуон эмиэ сөп. Оннук дьон баар. Оттон элбэх ырыалах саха норуодунай бэйиэттэрэ Күннүк Уурастыырап, Бүөтүр Тобуруокап, Кындыл, Сэмэн Данилов хоһоонноро ырыа буолан ылланалларын тухары ааттара ааттана туруоҕа. Онно үтүө көмөнү оҥорбут - ырыа айааччы. Аркадий Алексеев, Валерий Ноев, Виталий Андросов, Ольга Иванова, Галина Шахурдина, Анастасия Варламова айбыт уостан түспэт дьүрүскэннэрэ хас да көлүөнэни уҥуордаан иһэллэр. Бүөтүр Тобуруокап ырыа буолбут хоһооно элбэҕинэн иннин кимиэхэ да биэрбэт диибин. Кини 100-чэ хоһооно ырыа. Бу эмиэ кини талаана буолар. Кэлин чинчийээччилэр норуокка таһаарыахтара. "Норуот матыыбыгар" диэн суруллубут Алампа хоһоонноругар айыллыбыт ырыа эмиэ элбэх. Өрөбөлүүссүйэ иннигэр уонна кэннигэр саамай ылланар ырыалааҕынан Алампаҕа тиийэр суох эбит.
Туох да диэбит иһин, уостан түспэккэ өр сылларга ылланар ырыалар бары кэриэтэбэйиэттэр хоһоонноругар айыллыбыттара. Тыл маастардара суруйбуттара уһун үйэлэнэр эбит. Дьиҥнээх бэйиэт айымньыта диэн ити. Оскуола оҕото хайдах суруйуоҕай?
Ол иһин билиҥҥи ырыалар —биир күннээҕилэр. Өссө киһи күлэрэ баар - бу дьонуҥ олоҕу хайдах олорорго үөрэтэр тыллаах-өстөөх буолаллар. "Эн бардыҥ арахсан, мин ытаатым" эҥин диэн. Ытыы сылдьалларын киһи соччо көрбөт да буоллар. Дьээбэрэн, икки чаас ааҕан көрбүтүм, "Сахалыы Виктория" араадьыйаҕа ылланар ырыа 40 %-на "ытыыбын" диэн тыллаах этэ. Тугу түүйэр баҕайылара буолла?
Билигин правовой судаарыстыбаҕа олоробут дэһэбит. Онон интеллектуальнай бас билии, ааптар бырааба диэннэр кэлиэхтэрэ. Оччоҕо ырыабытын эмиэ сокуон араҥаччылаан, төлөбүрдээх эйгэҕэ кубулуйуоҕа. Ырыа ааптардарыгар - бэйиэккэ уонна мелодиска - айымньылара туттулларын иһин төлөбүр (гонорар) көрүллүөхтээх.
Билиҥҥи туругунан ырыа иһин ырыаһыт уонна фонограмма оҥорооччу, кэнсиэр тэрийээччи, дьиэ уларсааччы харчыланаллар. Оттон ырыа айааччылар кэлтэччи дьоҥҥо эрэ үлэлээн биэрээччигэ кубулуйдулар. Бу туһунан киэҥник кэпсэтиэххэ, дьүүллэһиэххэ наада. Шоу-бизнес бачча туругуран турар кэмигэр "биһиэхэ шоу-бизнес суох" диэн, били "Сэбиэскэй Сойууска сиэкис суох" диэн анекдот курдук буола олоробут дуу?
Михаил КОТОКОНОВ,
мелодист, Үөһээ Бүлүү
«Кыым», 2008 с., алтынньы 2 күнэ, 39№
Хаартыска www.ui.bigmir.net/photo саайтан ылылынна
« Төттөрү