Горнай улууһун уонна Солоҕон нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, СӨ норуодунай артыыһа Раиса Яковлевна Захарова кэнники кэмҥэ улаханнык ыалдьарын бары да истэн билэбит. Кини бар дьонун өйөбүлүнэн, Кытайга онкология клиникатыгар эмтэнэн кэллэ. Бу күннэргэ иккиһин барыахтаах.

– Раиса Яковлевна, ыарахан кэмҥэ киһи хайаатар да тугу эмэ тобула толкуйдуу сатыыр дии...

– Араак ыарыыга булларбытым хайыы-үйэ бэһис сылыгар барда. Төгүрүк сылы быһа эмтэнии сыанан аҕаабат, улаханнык сылатта. Билигин экологиябыт мөлтөөн дуу, аспыт “химия” буолан дуу, араак ыарыы олус тэнийдэ. Бэл, кыра оҕолор кытта ыалдьар буоллулар. Иэдээн. Саха сирэ араак ыарыытынан Арассыыйаҕа үһүс миэстэҕэ таҕыста дииллэр.

Киһи олох күндүтүн улаханнык ыарыйдаҕына эрэ сыаналыыр буолар эбит. Өлүөххүн баҕарбаккын, “өссө олорбут киһи-и!” диэн санаа үүйэ-хаайа тутар. Оҕолоруҥ улаатан, киһи-хара буолбуттарын кэннэ, аны сиэннэр кэлэллэр. Хайдах эмэ гынан олору улаатыннаран, аны оскуолаҕа баралларын көрүөххүн баҕараҕын. Ийэ, төрөппүт быһыытынан ситэ туолбакка сылдьар ыра, баҕа санаа элбэх буоллаҕа дии. Ол иһин доруобуйаны төнүннэрэр туһугар тугу да кэрэйбэккэ, бүтэһиккэр диэри бара сатыыгын.

Бастаан ыалдьан баран, олус долгуйан-уолуйан, күнүм харааран олордоҕуна, дьүөгэм Татьяна Березина Москубаҕа онкология клиникатын дуоктара саҥа эми оҥорбутун туһунан ыстатыйаны хаһыакка аахпытын кэпсээбитэ. Ону туох эрэ өлбөт мэҥэ уута айыллыбытын курдук үөрэ истибитим. Ол курдук, бииргэ улааппыт доҕорум Татьяна Березина аан бастакыттан сүүрэн-көтөн, “хайдах эйэлэһэн кэбиһиэҥий, киирис” диэн өй-санаа уган көмөлөспүтэ, Интэриниэтинэн Москубаны кытта суруйсан барбыта. Киэҥ сиринэн тэлэһийэ сылдьыбыт киһи диэх курдук... Дьүөгэбэр наһаа махтанабын. “Өлөн эрэбин” диэн ыарахан санааҕа баттатан сылдьар киһиэхэ, эмискэ, туох эрэ сырдык санаа, кэскил кылам гыммыта. Били, ууга тимирэн иһэр киһи оттон тардыһарын курдук. Кырдьыгынан эттэххэ, ыалдьыбыппын бастаан билэн баран “уһаан таах сибиэ оҕолорбун эрэйдииһибин, түргэнник баран хаалбыт киһи” диэн санаа үүйэ-хаайа тутан барбыта. Татьянам сүүрэн-көтөн, онкология диспансерыттан выпискабын ылан, хамыыһыйаҕа аһардан, докумуону хомуйсубуппут. Онтон Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр сылдьан баран, Москубаттан ыҥырыы күүттүбүт. Оо, дьэ кытаанах кэтэһиилээх, уһуннук-киэҥник быһаарыллар дьыала эбит! Бу соторутааҕыта эрэ “консультацияҕа кэлиҥ” диэн ыҥырдылар. Өлөн эрэри өтөрүнэн өрүһүйүө суох дьон быһыылаах...

Хата, ол кэмҥэ дьүөгэлэрим сүүрэн-көтөн, Харбиннааҕы (Кытай) онкология Киинин булбуттара. Людуккалар, Татыйааналар, Раиса Николаевна бары сүүрбүттэрэ. Бу буолан эрэ баран доҕор күндүтүн өйдүүгүн. Махталыҥ туохха тэҥнээх буолуоҕай! Эн тускар кыһаллар, өйүн-сүрэҕин барытын ууран туран долгуйар дьон баарыттан, хара күүскүнэн да, санааҕын кытаатыннара сатыыгын. Дьэ, ол гынан, Национальнай туристическай хампаанньа нөҥүө докумуоммун барытын ол Кытай клиникатыгар ыытан, дуогабар быһыытынан, баран эмтэнэн кэллим. Маннааҕы олохтоох быраастарбыт барахсаттар олус кыһанан-мүһэнэн эмтии сатаабыттара да, ыарыыбыт обургу кыайтарбат айылгылааҕа сыттаҕа! Киһи этэ-хаана “химия-терапияны” улаханнык ыарырҕатар эбит. Ону уон төгүл ылан баран, бүтэһигэр тиийэн, букатын субу өлөр турукка тиийбитим. Улаханнык ыксаабытым. Анараа дойдуга аҥаар атахпынан үктэнэн баран, Харбин кэнниттэн син бэттэх кэллим, сүһүөхпэр уйуннум. Онтум, биллэн турар, төлөбүрдээх. Эппит суумаларын мин хайдах да кыанар кыаҕым суох этэ! Бүддьүөт үлэһитэ эрэйдээх туох уурунуулаах буолаахтыай? Дьэ, ону кыргыттарым, дьүөгэлэрим барахсаттар “дабаай, аһымал кэнсиэр оҥоруоҕуҥ!” дэстилэр. Дойдум дьоно, кэллиэгэлэрим сүүрэн-көтөн, кэнсиэрдиир дьиэни буллулар, сүүрэн-көтөн, тэрийэн элэҥнэтэн бардылар. Бука барытын кинилэр бэйэлэрэ дьаһайан оҥорбуттара. Мин ол кэмҥэ турар да кыаҕа суох сыппытым. Кэнсиэр буолбута, киһи бөҕө сылдьыбыта. Үп-харчы туһуттан санааҕа баттатан сылдьар киһиэхэ харчы көстөн кэлбитэ. Буолаары буолан, хаһан да үйэбэр тутан көрбөтөх элбэх харчым! Онтон эр ылан, үтүөҕэ эрэнэн, олох иһин охсуһар санааҥ өссө күүһүрэн, умайан кэлэр эбит. Харбиҥҥа барарбар арыалдьыт быһыытынан дьүөгэм Марфа Новикова барсыбыта. Хата, киниэхэ «загран» пааспардаах этэ.

– Дьэ, Кытайга бу ыарыыны хайдах эмтииллэр эбитий?

– Манна биһиэхэ кыайан оҥоһуллубат эпэрээссийэни оҥордулар. 125 дьуоттаах радиоактивнай пулькалары уктардым. Арассыыйаҕа биир киһиэхэ быарыгар маннык эпэрээссийэни оҥорбуттарын соторутааҕыта эрэ сонуннарга сенсация оҥорон көрдөрбүттэрэ. Дьэ, ол ону кытайдар миэхэ оҥорбуттара. Онно сытаммын тэҥнээн көрөбүн: төһөлөөх элбэх киһи биһиги дойдубутугар туһааннаах эмп-томп, аппараат, болҕомто тиийбэтиттэн эрэйи-муҥу көрөрө, сор суолланара буолуой? Биһиги онкологическай диспансербыт усулуобуйата олус ыарахан. Ыарыһахтар барахсаттар эрэй бөҕөтүн көрөллөр. Харбиҥҥа адьас атын хартыына. Арассыыйа дьонугар диэн туспа палааталаахтар эбит, көрөр-истэр киһигин кытта иккиэйэҕин сытаҕын. Дьон Благовещенскайтан, Владивостоктан, Хабаровскайтан кэлэн эмтэнэллэр. Туспа суунар-тараанар сирдээх, нууччалыы ханааллаах тэлэбиисэрдээх. Наһаа кыһанан көрөллөр. Бу эпэрээссийэни Харбиҥҥа бэйэтигэр саҥа оҥорбуттар. Маннык эпэрээссийэнэн дьарыктаммыта сэттэ сыл буолбут бырааһы атын провинцияттан анаан ыҥыран аҕалан оҥортордулар. Бу тиийдэхпинэ туругум хайдах буолбутун дьэ сыныйан көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ.

Биһиэхэ боростуой дьоҥҥо итинник үп-харчы көстүбэт. “Бу орто дойдуга ыллыыр-туойар дьоҕурдаах төрөөммүн баччаҕа диэри өлүүгэ бэриммэккэ охсуһа сатыы сырыттаҕым” дии санаан уйадыйабын. Билигин туругум син аҕай. Өссө үбүлүөйдэргэ бараары оҥостобун. Ыллаабатаҕым-туойбатаҕым адьас ыраатта. Олоҕум уобараһа буолан хааллаҕа, ыллаабатахпына, айаннаабатахпына букатын да тууйуллан иэдэйэбин.

– Билигин иккис эпэрээссийэҕэ бараары сылдьаҕын?

– Куһаҕан ыарыы атахха дьайар буолан, киһини охторон кэбиһэр эбит. Искэн атаҕым тымырын бүөлүү тахсыбытын эпэрээссийэлэтэ бараары сылдьабын. Куттаммаппын. Эпэрээссийэлэннэхпинэ эрэ киһи-хара буолабын диэн бүк эрэллээхпин. Дьиҥинэн, эми иһэри уруккуттан да абааһы көрөрүм. Улахан кыһалҕа эрэ кыһайан сииргэ күһэллэбин. Доруобай тилигирии сылдьар киһи эмискэ ыарыыга хаптаран “хар” гынан хаалара уон оччонон абалаах, куһаҕан. Чэ, ол да гыннар, өлөр былаан суох. Киирсэн көрүөхпүт.

– Иккис аһымал кэнсиэргэ бэйэҥ ыллыыргын дьон долгуйа күүппүт этэ.

– Бар дьонум барахсаҥҥа махталым туохха тэҥнээх буолуой! Бэйэм даҕаны ис сүрэхпиттэн аан маҥнай ыллыы тахсар курдук долгуйбутум. “Ама, бу дьон бары миигин таптаан, ытыктаан, миэхэ көмөлөһөөрү кэлбиттэрэ буолуо дуо?” – диэн киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук этэ. Сценаҕа тахсарбар ытыс тыаһынан көрсүбүттэригэр тугу толкуйдаабыппын, өйбөр туох санаа-оноо киирэн тахсыбытын кимиэхэ хайдах тиэрдиэмий! Дьиҥинэн, аматык сылдьар кэмҥэр ол туһунан улаханнык толкуйдаабаккын ээ. Дьон үчүгэйи оҥорорун киһи этинэн-хаанынан, өйүнэн-санаатынан барытынан толору иҥэриниэхтээх эбит. Сиирэ-халты, буоллун-хааллын диэн буолбакка. Эдэр сылдьан ону өйдөнүллүбэт эбит.

Бастакы кэнсиэрбэр дьон-сэргэ биэрбит харчытынан баран кэллэҕим дии. Онтон кэлин “сүтэрэн кэбистэхтэрэ, хайаан да атахпар туран ыллаатахпына сатаныыһы” дии санаабытым. Бу сырыыга кэнсиэрбин «Истиий, дуу баяным ырыатын» бырайыак дириэктэрэ Степан Васильев оҥорбута. Икки кэнсиэр буолан, сылаалаах, ыарахан этэ. Онуоха эбии дьон үксэ: “Улаханнык ыалдьар диэбиттэрэ. Хайдах буолбут эбитий?” диэн санаалаах олорбут буолуохтаах. Ол эппиэтинэһэ ынырык этэ. Хаһан да маннык балаһыанньалаах сценаҕа тахсан көрө илигим.

– Саха сиригэр онкология анал балыыһата суоҕа, дьэ, хомолтолоох...

– Маннааҕы онкология балыыһата салгынныын, ауралыын ыарахан. Киһини тоһутар, самыннарар ыар тыыннаах. Үтүөрэргэ бүк эрэллээх, тимир дьулуурдаах, күүстээх санаалаах эрэ киһи ону тулуйар, уйар кыахтаах. Ыарыһах элбэҕэ бэрт, үлэһит олох аҕыйах. Инньэ гынан, улахан ноҕуруускалаахтык үлэлииллэр. Туох да диэбит иһин, олус ыарахан үлэ. Онуоха ыарахан ыарыһахтары, ытабылы-соҥобулу, суланыыны-кэлэниини эбэн кэбис...

Билигин туох баар эрэлим барыта – Харбин. Бу бүтэһик сырыым буолара буолуо, ол кэннэ барыы-кэлии да кыайтарбата чахчы. “Туох кыаллары барытын оҥоро сатаабытым” дии саныаҕым. Кэллэхпинэ маннааҕы эмчиттэргэ сүбэлэттэрэ-амалаттара сылдьыам.

– Саха дьоно уустук кэмҥэ көрбүөччүлэргэ сылдьар үгэстээхпит...

– Норуот эминэн араастаан эмтэнэллэрин истэбин. Миэхэ дьүөгэм сакаастаабыт Приморье эмтээх отун икки кууруһун ааспытым. Баҕар, ол эмиэ көмөлөһөрө буолуо.

Диагноһым бастаан биллибитигэр, ынырыктык куттаммытым, уолуйан хаалбытым, санаам түспүтэ. “Түргэнник радиологияҕа эмтэнэ бар” диэбиттэригэр, бастаан көрбүөччүгэ барар былааннаахпын биллэрбитим. Быраастар онтон наһаа соһуйбуттара. “Хайа, бу үөрэхтээх эҥин киһи эрээригин хайдах буолаҕын, бу ыарыыга медицина суһал көмөтө эрэ наада, биир эрэ нэдиэлэ биэрэбит, бараҥҥын түргэнник кэпсэт”, – диэтилэр. Кырдьык, амырыын түргэнинэн тарҕанар ыарыы, бэрт кылгас кэм иһигэр тугу барытын оҥоруон сөп. Дьиҥинэн, кэлин санаатахха, официальнай медицина эрэ кэнниттэн норуот эмчиттэригэр тиийиллиэхтээх эбит.

Кытайдар, син биир бэйэбит курдук, азиаттар. Москубаҕа барбытым буоллар, бу булбут харчым эмтэнэрбэр да тиийэрэ саарбах этэ. Хас сиэстэрэ, быраас, санитар бары туспа төлөбүрү эрэйэллэр, харчыта суох хамсыы да барбаттар. Онно холоотоххо, кытайдар култууралара олус.

Арай, манна кэлэн баран көмпүүтэр таможнятын ааһан истэхпинэ, били укпут радиактивнай пулькаларыттан аппарааттара тыаһаан тоҕо барда! Докумуоммар эпэрээссийэ хайдах ыытыллыбыта барыта ырылыччы көстө, сурулла сылдьар. Бэрэбиэркэҕэ турар саха киһитэ ону көрөн баран: “Хата, эпэрээссийэҕин албыннаабатахтар эбит, пулькаларгын чахчы уган ыыппыттар эбит”, – диэн күллэрдэ. Айуу-айа. Ол быыһыгар “ырыаһыт Раиса Захарова буолбатаххын дуо?” – диэн ыйытар. Онуоха “уһуннук ыллыам этэ диэн бу сордоно-муҥнана, эпэрээссийэлэнэ сылдьабын. Айака, эдьиийгин сордоон, тиритиннэрэн-хорутуннаран бүт. Аһар!” диэн өс саҕа буоллум. Таможнялар аны барарбар эмиэ сордууллара буолуо. Туһугар анекдот, кыһалҕа. Ол эрээри, көмпүүтэрдэригэр киллэрдилэр ини. Айаммар атаҕым ыалдьан эрэй бөҕөнү көрдөрбүтэ, бу сырыыга хайыыр?

Эдэр сылдьан доруобуйаны букатын сыаналаабат эбиккин. Онон, бар дьонум, тапталлаах сахам дьоно барахсаттар, доруобуйаны адьас эрдэттэн көрүнэ сылдьаргытын умнумаҥ. Ыгар ыган кэллэҕинэ, ынырык буолар эбит. Бэйэҕитин харыстаныҥ, туох кыаллары барытын оҥорон, үүтү-хайаҕаһы барытын тобулан, үйэҕитин уһатар туһугар охсуһуҥ.

Дьонум-сэргэм барахсаттар, өйөбүлгүт-көмөҕүт иһин муҥура суох махталбын этэбин. Бу баччааҥҥа диэри сири бааһырдан этэҥҥэ тыыннаах сылдьарым – эһиги үтүөҕүт-өҥөҕүт, алгыскыт! Букатын ыадьымаҥ!

Саха норуотун кутун туппут Раиса Яковлевна, эйиэхэ сиргэ тиийэ сүгүрүйэбит, этэҥҥэ буол. Иэйэхситиҥ эҥээрдэстин, айыыһытыҥ арыаллаатын! Этэҥҥэ эмтэнэн эргиллэн кэл. Күүтэбит!

Кыым: Ангелина Кузьмина