Ахсынньы 6 күнүгэр саха биир ураты суоллаах-иистээх мелодиһа Александр ДМИТРИЕВ-ЧҮМЭЧИ күн сириттэн соһуччу барда.

Чүмэчи диэн биһиги кинини бэйэтин ырыатын аатынан ааттаабыппыт. Кини «Умай, умай күлэ-үөрэ, умай, бүппэт чүмэчи» диэн тыллардаах түргэн тэтимнээх ырыатын бэркэ сөбүлээн, рок-муусука оҥорон, кэнсиэрдэргэ эрэ буолбакка, дискотекаларга эҥин оонньуур этибит. Биһиги диэн – 1980 сыллардаахха Мэҥэ Хаҥалас Моорук Суолатыгар тэриллибит «Суола долгуннара» диэн вокальнай-инструментальнай ансаамбыл. Ол сыл мин Ленинградка үөрэнэ сылдьан баран, ыалдьан «уоппуска» ылан, дойдубар хачыгаардыы сылдьар этим. Гитараҕа оонньуур буолан, ансаамбыл тэрийээри оонньуур дьону көрдөөн көрбүтүм да, биһиги кыра бөһүөлэкпитигэр гитараҕа оонньуур киһи көстүбэтэҕэ.
Арай биир киэһэ, хачыгааркабар оһохпор чох быраҕа турдахпына, уолаттар аҕылаан-мэҥилээн кэллилэр. Кулуупка бардыбыт. Биир саҥа уол кэлбит. Күтүөт үһү. Гитараҕа оонньуур үһү, – диэн буолла. Кулуупка тиийбиппит, сырдык сэбэрэлээх, бааһынайдыҥы хааннаах уол байааҥҥа оонньуу олорор. Биһиги бииргэ үөрэммит Рая диэн кыыспытын кэргэн ылан, күтүөт буолан кэлбит эбит. Өссө мусукаалынай училищеҕа үөрэнэ сылдьыбыт, хас да ырыалаах мелодист буолан таҕыста. Дьиэбэр сүүрэн тиийэн, гитарабын ойутан аҕаллым. Уолбут гитараҕа оонньуу-оонньуу ырыаларын ыллаан киирэн барда – биһиги отой саллан хааллыбыт. Ырыалара да үчүгэйдэр, куолаһа да сүрдээх. Ол курдук билсиһэн, биир аармыйаттан саҥа кэлбит Марсьян диэн хос ааттаах баар суох кылааһынньыкпынаан, «Суола долгуннара» диэн ансаамбыл оҥорбуппут. Үһүөн үс сиргэ: биирбит – оскуолаҕа, иккиспит – кулуупка, үһүспүт – гарааска хачыгаардыыр буоламмыт, бэркэ табыллан эрэпэтииссийэлиир этибит. Үлэбитин биир күн аттаран туруоран, оһохпутун баран отто-отто, түүннэри кулуупка кэлэн оонньуурбут. Ол кэннэ оройуоммутугар уус-уран самодеятельность көрүүтүгэр бастаан, оччолорго саҥа тэриллибит «Кыталык» үҥкүү ансаамбылын кытары Чурапчы, Таатта сирдэринэн уонча хонукка гастроллаан турардаахпыт. Эһиилигэр мин, үөрэхпин салгыы, Марсьяммын илдьэ Ленинградтаан хаалбытым. Марсьяным – Николай Окороков – сүүрбэ биэс сыл аан дойду байҕалларынан барытынан устубут судовой мэхээнньик, Санкт-Петербург биир дьоһун-мааны саха ыалын аҕата. Кэргэнэ Вера – Чүмэчилиин Уус Алдан Кэптэнитигэр бииргэ үөрэммит кылааһынньыга.
Ол кэммит туһунан бастакы пьесабын суруйан, 1988 сыллаахха Саха тыйаатырыгар «Эйиэхэ сибэкки биэрээри» диэн испэктээкил туруоран турабын. Ол пьесабар күһүҥҥү ардахтаах түүн кулуупка уолаттар мустан, кинилэртэн тэйбит үөрэхтээх табаарыстарын сыбаайбатын «сууйаллар». Ытыыллар да, ыллыыллар да. Ол барыта биһиги бэйэбит олохпутуттан, туох да тарбахтан эмиитэ суох суруллубут буолан, барыта уурбут-туппут курдук тахсыбыта. Онно Чүмэчи уобараһын Сааска диэн ааттаан, талаана арыллыбакка кыракый бөһүөлэккэ бүгэн олорор ырыаһыт уолу, персонаж быһыытынан киллэрбитим. Аны туран, испэктээкилбэр кини «Хагдарыйбыт ньургуһун» уонна «Эйиэхэ сибэкки биэрээри» диэн ырыаларын киллэрбитим. Оччолорго Сааска уобараһын ис иһиттэн истиҥник оонньообут Герасим Васильев ол ырыалары байааҥҥа оонньоон ыллаабыта – испэктээкил киэргэлэ буолбута. Туруора сылдьан, артыыстарым көрдөһүүлэринэн, Чүмэчини тыйаатырга аҕалан, билиһиннэрэн турабын.
Кэлин Чүмэчи дьонун илдьэ Сангаарга көспүтэ. Суолалар кинини суохтаан бөҕө. Биир сыбаайбаҕа биир итирик доҕорум миэхэ кэлэн ытамньыйа-ытамньыйа: «Доо, Һааска кэлиэ дуо?.. Кырдьык кэлиэ дуо?.. Сымыйалаабаккын дуо?..», – диэн турардаах. Оттон Чүмэчи бэйэтэ Суоланы олус сөбүлээн, биирдэ бэйэтин баҕа санаатын арыйан турар: «Мин баҕам диэн массыына ылабын. «Запорожец». Уонна Майаҕа барабын, онно промҥа (Аммалыыр суолга дьон массыынаны тохтотор сирдэрэ) турар суолалары барыларын ылан Суолаҕа аҕалабын».
Чүмэчи курдук сэмэй, ыраас, сырдык дууһалаах киһи бу Орто дойдуга аҕыйах. Кини, дьиҥ чахчы чүмэчи курдук, тыа сиригэр олорор ыччат олоҕун сырдатан, дууһаларын ириэрэр ураты дьоҕурдаах этэ. Оннооҕор олох очуругар-чочуругар оҕустаран, хатааһыннаах хааччахха хаайылла да сыттар, Мохсоҕоллоох хаайыытыгар тэпилииссэ оҥорон, араас үүнээйини, сибэккини үүннэрэрин, куоска оҕотун ииппитин туһунан кэпсиирэ. Ол дойдуга сыттаҕына, режиссер Эллэй Иванов «Эйиэхэ сибэкки биэрээри» пьесабынан «Ыра санаа утаҕа» диэн уус-уран киинэни устан, Дьокуускайга буолбут «Күн Дьөһөгөй» киинэ бэстибээлигэр бастаан турар. Онно Сааска уобараһын артыыс Дима Михайлов итэҕэтиилээхтик оонньообута төрүөт буолбута чуолкай. Ол дойдуга сыттаҕына, хам-түм кэлэн, чэй-табах, «передача» биэрэн ааһар этибит. Онтон сүүрэн-көтөн, ол бу наадалаах кумааҕылары хомуйан, көрдөһөн-ааттаһан, болдьоҕун аччатан, сэттэ сылга барбыт киһини, биэс сылынан таһаарбыппыт. Хаайыыттан тахсарыгар, бэйэм массыынабынан тиийэн көрсөн, Эркээни хочотун биир кэрэ сиригэр аҕалан, үөрүүбүтүн үллэстэн, үөрэн-көтөн турабыт.
Билигин Чүмэчибит суох. Тыалга умуллубут чүмэчи курдук, кини бу Орто дойдуга олоҕо түмүктэннэҕэ. Ол эрээри кини истиҥ иэйиилээх ырыалара саха дьонун дууһатыгар сөҥөн хааллахтара. Хомойуох иһин, Чүмэчи 55 сааһыгар отой кыранан тиийээхтээбэтэ. Тиийбитэ буоллар, Саха тыйаатырыгар кэлэн саха артыыстарын саҥа көлүөнэтэ, режиссер Сергей Потапов хат сөргүтэн туруорбут «Эйиэхэ сибэкки биэрээри» диэн испэктээкилигэр хайдах оонньуулларын көрөн үөрүөх этэ. Чүмэчибит умулунна. Хараҥа халлааҥҥа умулунна биир сулус... Хайдах да гынан хайыаххыный... Быдан дьылларга бырастыы...

Сиэн ӨКӨР