Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуот айымньытын киинин иһинэн норуот айымньытын сайыннарыы салаата урут да, билигин да үлэтин биир сүрүн хайысхата — ырыа күөн-күрэстэрин тэрийии, сайдар кэскилин торумнаһан ыытыы.

Ол курдук, эр дьон уонна дьахталлар ансаамбылларыгар, хуордарга, биирдиилээн толорооччуларга уонна ырыа айааччыларга анаан сылтан сыл саҥардыллан, байытыллан иһэр.

Нэһилиэгинэн, улууһунан өрөспүүбүлүкэҕэ сахалыы ырыа араас хайысхата сайдарын, киэҥ эйгэҕэ тахсарын туһугар СӨ Ырыа айааччыларын, СӨ Композитордарын, СӨ Суруйааччыларын сойуустарын, Х.Максимов Пуондатын кытта биир санаанан үлэлэһэн кэллэ.

Быйылгыттан күөн-күрэс тэриллиитэ биир тиһиккэ киллэриллэн, сааһыланан ыытыллар былаанын Култуура уонна духуобунас министиэристибэтэ бигэргэттэ. Бу — тэрээһин үрдүк таһымҥа ыытылларыгар эппиэттиир торум буолар.

Ырыа күөн-күрэстэрин сырдатыым. Хуорга, ансаамбылга, ырыа айааччыга, биирдиилээн, иккилии (дуэтнай) толорооччуга, оҕоҕо, сэрии, үлэ бэтэрээннэригэр анаан тус-туспа ирдэбиллээх үлэ барар. Олор истэригэр номнуо биллэр, кэтэһиилээх күөн-күрэс элбэх. Ол курдук, 13-с сылын «Поющее мужское братство» эр дьон ансаамбылларын күөн-күрэһэ ыытыллар. Бу тэрээһин ааптара — Анатолий Николаевич Семенов. Билигин бу күөн-күрэс тиһигин быспакка ыытылларыгар аймахтара, оҕолоро күүс-көмө буолаллар. Кинилэргэ махталбыт улахан. Бу күрэс эр киһи уопсастыбаҕа оруола улаатарыгар, айар-тутар дьоҕура сайдарыгар, дьиэ кэргэн аҕатынан чөл олохтоох буоларыгар төһүү буолар. Көрүү чэрчитинэн ырыаҕа эрэ буолбакка, ырыа куттаах күүстээх аҥаардарбыт спорт араас көрүҥэр эмиэ талааннарын көрдөрөллөрө киһи эрэ сүргэтин көтөҕөр.

Дьүүллүүр сүбэ бэлиэтииринэн, 13 сыл тухары толоруу маастарыстыбата үрдээбит, сыанаҕа туттан-хаптан туруу, таҥас-сап тупсубут, элбэх саҥа кэлэктиип тэриллибит, талан ылар репертуардара кэҥээбит. Быйыл Хатаска буолан ааспыт куонкурус сонун ирдэбилэ — «норуодунай» уонна «самодеятельнай» ансаамбыллары тус-туспа сыаналааһын. Элбэх саҥа кэлэктиип көһүннэ, саҥа салайааччылар ааттара ааттанна. Ол курдук, Амма Сатаҕайыттан «Төннүгэс андылар» (сал. П.Васильев), Намтан «Уолан» (сал. А.Татаринов) кэлэктииптэри ааттыахха сөп.

Бу күөн-күрэс биир сүрүн кыайыыта — биһиги эр дьоммут ансаамбыллара Арассыыйа, аан дойду күөн-күрэстэригэр Гран-при үрдүк аатын сүгэн кэлиилэрэ. Бу улахан кыайыы! Өрүү үөрэ-көтө, киэн тутта ааттыыбыт Чурапчыттан Чыаппара эр дьонун хуорун (сал. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Е.Лыткина), Амматтан «Иэйии» (сал. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ В.Неустроев), Мэҥэттэн «Төлөн» (сал. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ П.Егоров) эр дьон ансаамбылларын.

Оттон кэрэ аҥаардар ырыаҕа дьоҕурдарын өрөспүүбүлүкэ таһымыгар көрүү сыл ахсын да ыытыллыбатар, нэһилиэк, улуус уус-уран көрүүлэригэр мэлдьи буолар. Бу салааҕа биһигини кытта ыкса Данил Санников уонна Алевтина Лукинова үлэлэһэллэр. Кинилэр саҕалааһыннарынан Горнайга дьахталлар ансаамбылларыгар, Дьокуускай куоракка биирдиилээн толорооччуларга «Күөрэгэй айхала» күөн-күрэстэр ыытыллаллар. «Норуодунай» ааты сүгэр элбэх бөлөх Арассыыйа, аан дойду араас таһымнаах күөн-күрэстэрин Гран-при, лауреат үрдүк аатын сүгэн саха ырыатын-тойугун, саха омук кэрэ аҥаардарын, айылҕаттан айдарыылаах талааннаахтарын билиһиннэрэн кэлэллэрэ үөрүүлээх.

Быйылгыттан үс сылга биирдэ ыытыллар «Күндү көмүс күөмэйдээх туйаарар далбарым» диэн биирдиилээн толорооччуга уонна ансаамбылларга күөн-күрэһи бигэргэттилэр. Бу — кыыс оҕо, дьахтар, ийэ талаанын арыйыы, ыал ийэтинэн диэн өйдөбүлү бигэргэтэр, саҥа ааттары арыйар сыалы-соругу тутуһуоҕа.

Аны ытык дьоммутугар, сэрии уонна үлэ бэтэрээннэригэр «Песня рожденная войной», «Не стареют душой ветераны» диэн икки сылга биирдэ ыытыллар күөн-күрэстэри аныыбыт. Өрөспүүбүлүкэтээҕи, куораттааҕы Бэтэрээннэр сэбиэттэрин, «Кыайыы» кэмитиэтин кытта ботуруйуоттуу өйү-санааны сөргүтүүгэ холкуос, сэрии кэминээҕи, Кыайыы, үлэ ырыаларын сүрүн хайысха оҥорон бу ааттаммыт күөн-күрэһи ыытабыт. Төрөөбүт Ийэ дойдуга тапталы, үлэни, үлэһит киһи аатын үрдүктүк тутууну айхаллыыр ырыалары толорон көрөөччүлэр биһирэбиллэрин аҕа саастаах дьоммут ылыахтарын ылаллар. Бу күөн-күрэс бары кыттыылаахтара сүрэхтэрин баҕаларынан кыһаллан туран бэлэмнээх кэлэллэрин тоһоҕолоон туран бэлиэтиибит.

Кэнэҕэски көлүөнэҕэ тохтоотоххо: эдэр ыччат уонна оҕо аймах ырыата-тойуга аныгы олоҕу кытта эрчимнээхтик, киэҥ далааһыннаахтык баран иһэр. Ол курдук, биирдиилээн дьон, тэрилтэлэр ыытар күөн-күрэстэрэ элбэх. Холобур: «Саха» НКИХ иһинэн «Полярная звезда», «Саҥа ырыа», «Виктория» радиостанция тэрийэн ыытар «Этигэн хомус»; Мииринэй куорат күөн-күрэһэ «Туой Хайа»; Аркадий Алексеев бирииһигэр 12-с сылын ыытыллар «Ыллаа, эдэр саас!»; оскуола үөрэнээччилэригэр уонна ыччакка Виталий Андросов, Галина Шахурдина ырыаларын толорууга; Үөрэх министиэристибэтин «Ыллаа-туой, уол оҕо!» «Сир биһик» күөн-күрэстэрэ; Дьокуускай куорат култуураҕа салаата ыытар «Бэби шлягер», «Табык»; аммалар «Ымыылара»; мэҥэлэр «Суола долгуннара»; хаҥаластар «Сардаҥалаах аартыктара» уо.д.а.

Саха ырыата сайдарыгар тус суолларын-иистэрин хаалларбыт, олохторун анаабыт дьон аата ааттана, айымньылара ыллана туралларыгар элбэх сырабытын уурабыт. Ол курдук, ырыа айааччылар ырыанньыктара, саха төрүт (национальнай) үстүрүмүөннэрин үйэтитиигэ хасыһан үлэлээбит дьон үлэлэрэ бэчээттэнэн таҕыстылар. Үлэлээн-хамсаан, айан-тутан ааспыт култуура үлэһиттэрин үйэтитэргэ араас хайысхалаах үлэ ыытыллар: И.Избеков, С.Зверев-Кыыл Уола, О.Иванова-Сидоркевич, Х.Максимов, А.Варламова, В.Ноев, Мария уонна Аким Бурцевтар, С.Васильев, Д.Михайлов уо.д.а. норуокка биллэр култуура дьонун анал киэһэлэрэ, кинилэр айымньыларыгар научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэлэр, төгүрүк остуоллар, көрсүһүүлэр, күөн-күрэстэр.

СӨ норуодунай артыыһа, мелодист А.Н. Варламова-Эдьиий Настаа көҕүлээһининэн саҕаламмыт «Биһик ырыата», «Ыалы туругурдар ырыалар» күөн-күрэстэргэ тохтуоҕуҥ. «Саха омук, киһи аймах барыта даҕаны айылҕа оҕолоро буолаллар. Кинилэр киһи быһыытынан үтүө туруктаах хаалыыларын, инники сайдыыларын ыал тутула хааччыйар дии саныыбын. Ыал тутула бигэ туруктаах буолуута экэнэмиичэскэй, юридическай, духуобунай өрүттэрдээх. Олоххо бэлэмнээх буоларга ыалга, оскуолаҕа кыргыттар, уолаттар туспа хайысханан «Ыал буолуу институтугар» араас биридимиэт көмөтүнэн үөрэниэхтээхтэр. Холобур, эт-хаан сайдыытын, ойуулуур-дьүһүннүүр дьоҕуру, ырыаны-тойугу, сиэри-туому, тус бэйэ омугун үтүө үгэстэрин олохторугар туһанар гына билии. Үөрэх-сайдыы чэрчитин тутуһан, омук олоҕун, сиэрин батыһыннаран саха ыалын саҥа мадьыалын булуу уо.д.а. Мин санаабар, дьоҥҥо тиийимтиэ гына ыал тутулун айхаллыыр, ыалы тустаах турукка киллэрэр ырыа сүрдээх аҕыйах. Бу үлэни-хамнаһы күүһүрдэр туһугар, «Ыалы туругурдар ырыаны» элбэтэр инниттэн кэпсэтиини саҕалыах баара. Өрөспүүбүлүкэ научнай, уопсастыбаннай, айар түмсүүлэр күүстэрин холбоон научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэлэри, күөн-күрэстэри ыытарга тоҕоостоох кэм буолла...» — диэн Эдьиий Настаа кэриэһин этэн хаалларбыта.

1970 сыллартан саҕалаан В.Ноев ырыаларын толорууга биэс сылга биирдэ күөн-күрэс ыытыллар. Бу тэрээһин хас ыытылыннаҕын аайы саҥа сүүрээннэри киллэрэр. Ол курдук, В.Ноев ырыаларын толорооччулар эрэ буолбакка, үҥкүүһүттэр, ырыа айааччылар бары кыттар буоллулар. Төрөөбүт дойдуга таптал уҕараабатыныы, В.Ноев аата ааттана, ырыалара саҥаттан саҥа сүүрээннэнэн ыллана туруохтара.

Маны таһынан үлэбит биир баар-суох сүрүн хайысхатынан олоҥхо персонажтарын ырыаларын-тойуктарын толорууга, норуот ырыаларын сөргүтүүгэ, саха ырыатын дэгэрэҥ, дьиэрэтии ньымаларын тилиннэрии, сайыннарыы буолар. Бу күөн-күрэстэр өрөспүүбүлүкэҕэ Олоҥхо ыһыахтарын чэрчитинэн Х.Максимов Пуондатын, Гуманитарнай-чинчийэр институт үлэһиттэрин, М.Аммосов аатынан ХИФУ преподавателлэрин кытта ыкса алтыһан ыытыллаллар. Ол курдук, «Олоҥхо ырыата-тойуга», «Дэгэрэҥ ырыа», «Алаас алгыстаах ырыата», «Төлкө төргүүлээх ырыа-хоһоон», «Дьээбэ-хообо ырыалар» күөн-күрэстэр торумнанан, силистэнэн-мутуктанан саха ырыата сайдарыгар олук буолуохтара диэн эрэлбит улахан.

Бу курдук саха ырыатын сайыннарарга, сөргүтэргэ үлэбит тэтимин түһэрбэккэ бары бииргэ тутуспутунан үлэлии-хамсыы сылдьыахха диэн ыҥырабыт.

Саха ырыата саргылаах,
Саха ырыата саҕахтаах,
Саха ырыата сарсыҥҥылаах,
Саха ырыата сайдыахтаах!



СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,
РФ Тыйаатыр диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ,
Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуот айымньытын киинин
норуот айымньытын сайыннарыы салаатын салайааччыта

Саргылаана Адамова

kyym.ru саайтан ылылынна