Виталий АНДРОСОВ бэлэхтээбит диискэтин истэ олорон, эмискэ биири санаан кэллим. Быыкаа сырыттахпына, эдьиийим (оччолорго оскуоланы саҥа бүтэрбит буолуохтаах) миигин бырылаччы оттуллубут оһох кэннигэр турар ороҥҥо от күөх өҥнөөх чараас суорҕанынан бүрүйэ-бүрүйэ утутарыгар: «Бэйэҥ киэнэ, эйиэнэ эрэ баара буолуо, баара буолуо…», — диэн ыллыыра.
Виталий Тимофеевич бу атырдьах ыйын 7 күнүгэр 60-нун туолла. Ол эрээри улаханнык, дорҕоонноохтук бэлиэтии сатаабата. Саргылаана Адамованы кытары кини бэйэтэ оҥорбут хомуурунньугар бастакы ырыатын 1964 с., ол аата 13 саастааҕар айбытын, култуура үтүөлээх үлэһитэ, мэдиссиинэ хандьыдаата, доруобуйа харыстабылын туйгуна буоларын туһунан этиллэр.

«Үлэлиэххэ эрэ наада»

— Диискэ оҥорбуккун, дойдуҥ туһунан кинигэ таһаарбыккын, өссө биир кинигэҥ бэчээккэ баран эрэр эбит. Ону сэргэ биллэр эмчит буолаҕын. Ырыа, кэнсиэр, араас уопсастыбаннай үлэ туһунан этэ да барыллыбат. Хайдах барытын ситиһэҕиний?
— Оттон, үлэлиэххэ эрэ наада буоллаҕа. Барытын биирдэ оҥорон кэбиспэккин, кыра-кыралаан ситэрэ-хоторо сылдьаҕын. Эмиэрикэлэр киһи биэс идэлээх буолуохтаах дииллэр. Ол курдук, мин эмиэ дьону эмтиибин, кинигэ суруйабын, ырыа айабын, кэнсиэр ыытабын, тамадалыыбын… Эрдэттэн былааннаан дьаһаннахха, барыта бииртэн-биир баран иһэр. Холобур, эдэр сылдьан спордунан дьарыктаныым бэйэбин бэрээдэктиирбэр көмөлөспүтэ. Дьарыктаах киһи солото суох буолар, онон ол-бу саарбахха аралдьыйбат, улдьаарбат.
— Эдэргэр «бачча сааспар маны ситиһиэм, оччо сааспар ону оҥоруом» диэн былааннаммытыҥ дуо?
— Ырааҕы былааннаабатаҕым. Ол гынан баран, 1959 сылтан ыла хаһан, хайдах кэнсиэрдээбиппин, ханна сылдьыбыппын күннүккэ (дневник) сурунан иһэбин. Киэһэ аайы бу күн тугу гыммыппын отчуоттуубун, сарсын тугу гыныахтаахпын торумнуубун. Ол абырыыр киһини. Киһи бэйэтэ ис бэрээдэктээх буолуохтаах эбит.
— Алтыһар дьоҥҥуттан оннугу ирдиигин дуо?
— Эппит кэмнэригэр кэлбэт дьону олох испэр киллэрбэппин, аныгыскы сырыыга алтыһа сатаабаппын. Бэйэм хаһан да хойутаабаппын, дьон мин бириэмэбин сиирин эмиэ сөбүлээбэппин.
— Саха ырыатыгар биир тумус туттар киһибит Аркадий Алексеев– спортсмен (кинини кытары кэпсэтиини «Кыым» ааспыт нүөмэригэр ааҕыҥ). Оттон Эн – эмчиккин. Атын эйгэттэн кэлбит дьон буоллаххыт. Ырыаҕа-дьүрүлгэҥҥэ анал үөрэхтээххин дуо?
— Муусука оскуолатын бүтэрбитим, училищеҕа үөрэнэ сылдьыбытым, Г.Кривошапкоттан, Г.Алексееваттан уруок ылар этим. Уонна, биллэн турар, анал литэрэтиирэни ааҕар буоллаҕым. Ылсан дьарыктанар киһи өрүү билиитин-көрүүтүн хаҥатарга кыһаныахтаах, элбэхтик үөрэниэхтээх.

Байаан уонна сахалыы хайысха

— А.Алексеевтан эмиэ ыйыппытым: аҥаардас байаан доҕуһуоллаах кэнсиэрдэри билигин тэрийиэххэ сөп дуо?
— Оннук кэнсиэргэ орто, аҕа көлүөнэ эрэ дьон сылдьар. Ыччат бэйэтэ сөбүлүүр ырыалаах, хайысхалаах.
— Оччоҕо бу кэм үстүрүмүөнэ буолбатах диэн дуо? Байаан 60-70-с сылларга тарҕаннаҕа, салгыы гитаара кэллэҕэ, 90-стартан синтезатор, көмпүүтэр муусуката баһыйдаҕа.
— Оннук эрээри Х.Максимов, В.Ноев, А.Алексеев чопчу байаан көмөтүнэн саха ырыата сайдар суолун тобулбуттара. Кэлиҥҥи үстүрүмүөннэр сахаттан быдан ыраахтар. Ол иһин ыччат арҕааҥҥы хайысханы батыһар.
— Билигин даҕаны сахалыы суолу тутуһар ырыаһыттар бааллар дии.
— Бааллар. Кинилэр айар, ыллыыр ырыаларын силиһэ-мутуга бу байааннаах ырыаҕа баар. Ону сайыннаран айаллар-туталлар. Холобур, эһэлээх эбэҥ суохтара буоллар, эн да суох буолуоҥ этэ. Муусука эйгэтигэр байаан син биир ол эһээҕэ-эбээҕэ тэҥнээх. Син норуот үстүрүмүөнүн тэҥэ. Биһиги туох эмэ саҥа кэллэ да, уруккуну сирэр, түһэрэр, быраҕан кэбиһэр идэлээхпит.

Аныгы ырыа туһунан

— Ханнык да үстүрүмүөҥҥэ оонньообот ырыа айааччылар баар буоллулар.
— Мин санаабар, оннук дьон дьоһунаах айымньыны айаллара саарбах. Кинилэргэ барыта бэлэм буоллаҕа. Син биир таҥаһы бэйэҥ тигиэҥ оннугар маҕаһыынтан бэлэми атыыласпытыҥ курдук. Аныгы үгүс ааптар айымньыта – бэйэтин үлэтэ буолбатах. Хара үлэһиттэр, ол эбэтэр аранжировщиктар, доҕуһуол оҥорооччулар киэннэрэ. Ол эрээри тоҕо эрэ кинилэр ааттарын хаһан да ааттаабаттар. Ол эрэ буолуо дуо? Ырыа тылын, матыыбын атын дьон суруйбут, доҕуһуолун үһүс киһи оҥорбут да буоллаҕына, аҥаардас ырыаһыт эрэ өрө тутуллар, «сулус» диэн дорҕоонноохтук ааттанар. Ырыынак сокуона оннук дуу, хайдах.
— Ырыаҕа итинник ырыынак үөскээбитэ төһө сөбүй? Урут ырыаһыт саҕа кыра хамнастаах киһи суоҕа. 90-с сыллартан эрэ саҕалаан урууларга, үбүлүөйдэргэ, о.д.а. ыллаан харчы өлөрөр буолбуттара.
— Аһыыр-таҥнар кыһалҕаттан оннук сылдьаллар. Билигин – киириилээх-тахсыылаах дьон кэмэ. Онон ырыаһыттары «сытыйа байан эрэллэр» диэн ордук-хос саныыр наадата суох. Кэмэ оннук. Ханнык баҕарар эйгэҕэ ким үчүгэйдик үлэлиир, ол ситиһиилэнэр.
— Оччотугар ырыабыт табаар буолла диир кыахтаахпыт дуо?
— Дьиҥнээх ырыа диэн ис айылгы баайа буоллаҕа. Ырыа айааччылар сойуустарын саха ырыата күннээҕи табаар буолбатын, саха дьонугар көмөлөһө турарын туһугар тэрийбиппит. Биһиги мелодистарбыт урут айбыт ырыалара күн бүгүнүгэр диэри буор босхо ыллана сылдьаллар.
Ол эрээри, биир өттүнэн, ырыаны табаар буолла диэххэ сөп: өскөтүн чопчу «шоуга», харчы өлөлөргө анаан сакаастаан оҥорторор буоллахтарына. Ону сөбүлүүр, ону күөртүүр дьон баар. Холобур, доҕуһуол оҥорооччулар онон хамнастанан олороллор. Баччаҕа диэри омук дьоно итинэн дьарыктанан кэллилэр. Биир киһи: «Эн байаанынан ыллыыргар ким да наадыйбат, биһиэхэ аҕал, «конфетку сделаем», — диэн соһуппуттаах. Мин «Туундара» ырыабын Маргарита Суворова ыллыырыгар Г.Гаранян аркыастыра доҕуһуоллаабыта, аранжировкатын А.Бухгольц оҥорбута. Биһиэхэ кинилэр курдук доҕуһуолдьуттар суохтара хомолтолоох. Лэкиэс, Бүөккэ Бөтүрүөп курдук дьиҥ саха доҕуһуолдьуттара, дьэ, үчүгэйдик үлэлээн эрэллэр.
— СӨ Ырыа айааччыларын сойууһа араас кэпсэтиилэри тэрийэр. Холобур, быһаас ырыа тылын-өһүн туһунан улахан мунньах буолбуттаах. Итинник кэпсэтии салҕанан барыа дуо?
— 1987 с. манна «Огни БАМа» диэн Бүтүн Сойуустааҕы бэстибээл буолбута. Рымбаевалаах эҥин кэлэ сылдьыбыттара. Киин тэлэбиидэнньэ аркыастырын салайар А.Михайлов диэн бөдөҥ мусукааҥҥа: «Саха ырыатын кэскилин туһунан кэпсэтии тэрийиэхпин баҕарабын», — диэбитим. Ону: «Туһата суох. Лахсыыр эрэ. Итинниккэ киирэн биэримэ. Ол оннугар үчүгэй ырыалары ай», — диэбитэ. Ити ахтан аһарбыт да мунньаххар араадьыйа үлэһиттэригэр сахабыт тылын туһугар бииргэ үлэлиэххэ диэн элбэҕи этэ-тыына сатаабыппыт. Соторутааҕыта айаннаан иһэн араадьыйаны балайда өр иһиттим: биир да сахалыы үчүгэй матыыбы, буолаары буолан биир да дьоһуннаах тылы булан истибэтим. Ол оннугар туох да ааттаах улуу ырыаһыт туһунан кэпсиир курдук арбыыллар. Ол аата лахсыырынан муҥурданан хаалар эбиппит.
— Оттон ол туһунан саҥарбатахха, кэпсэппэтэххэ букатын иэдээн буолуо суоҕа дуо?
— Сөпкө этэҕин. Син биир сыыһаны-халтыны этиэххэ наада. Ахсаан элбиир, хаачыстыба түһэн иһэр. Биир ырыаҕа үс-түөрт мелодияны кыбыталлар. Уонна «ааптар» буола сылдьаллар. Хата, «мелодист» диэбэттэриттэн үөрэбин.

Мелодист уонна композитор

— «Мелодист» диэн тиэрмини биһиги, сахалар, эрэ хото туттабыт быһыылаах дуу? Атын сирдэргэ «композитор» диэн баһыйар быһыылаах дии. Хата, мелодист уонна композитор туох уратылаахтарый?
— Мелодист дьиҥнээх, чаҕылхай мелодиялары айар. Оттон композитор ханнык баҕарар мелодияны ылан сайыннарар аналлаах. Энциклопедияҕа мелодист туһунан: «Композитор, музыка которого отличается особенной яркостью, выразительностью мелодий», — диэн сурулла сылдьар. Холобур, Чайковскайы мелодист дииллэр. «Оренбургский пуховый платок» ырыаны айбыт Пономаренко – мелодист. Сэттэ кылаас үөрэхтээх Марк Фрадкин – мелодист. Кинилэр бу тылтан олох кыбыстыбаттара. Сурукка оннук киллэртэрэллэрэ. Оттон биһиги дьоммут кыбысталлар, «мелодист-тракторист» диэхтэрэ диэн. Калининскайдыын «Мелодистар ассоциацияларын» тэрийбиппит. Мин дастабырыанньабар «мелодист» диэн суруйтарбытым, оттон кини «самодеятельнай композитор» дэммитэ.
Композитор эрэ барыта мелодист буолбат. Сорох композитор араас симфониятын, ораториятын ким да истибэт. Оттон мелодистар ырыалара хас биирдии киһи дууһатын сылаанньыталлар.

Тыаһа суох үбүлүөй уонна автограф

— Үбүлүөйгүн бэлиэтээбэтиҥ. Ол оннугар үлэ бөҕөтүн оҥорбуккун.
— Үбүлүөй киһи олоҕун кэрдиис кэмин көрдөрүөхтээх. Бу сыл саҕаланыыта төрөөбүт нэһилиэгим умнууга хаалбыт дьонун туһунан «Мөҥүрүөн үтүө дьоно» диэн кинигэ таһаарбытым. Сүүрбэччэ сыл устата кулууба, спорт-саалата суох турбут сиргэ нэһилиэк дьонун, ыччатын түмэн, кулууп туттубут, биир дойдулаахпыт Яков Кычкин аатын иҥэрдибит.
Быйыл 50-ча ырыалаах икки диискэни оҥордум. Интэриэһинэйэ диэн, манна биир ырыаны хас да киһи ыллыыра киирдэ. Холобур, «Туундараны» түөрт киһи ыллаабыта баар: Валерий Ноев, Маргарита Суворова, Наталья Трапезникова, Александр Самсонов. Улахан ырыаһыттар ирдэһэн туран репертуардарыгар киллэрэллэрэ саныахха да астык буоллаҕа. «Алааһым арылы кустуга» ырыабын Николай Баскаров уонна Хатылаевтар, оттон «Сибэкки биһиккини» Марина Попованы сэргэ Саарын уонна Ый Кыыһа ыллаабыттара киирдэ. Бэйэм эдэр сылдьан ыллаабыппын араадьыйа пуондатыттан ылан киллэрдибит. Кэргэним истэн баран: «Эдэргэр наһаа да үчүгэйдик ыллыыр эбиккин», — диэн соһуйар.
Уонна бу «Эн эр киһиҥ олоҕо» диэн үһүс кинигэбин типографияҕа ыыттым. Бастакы түһүмэҕэр саха мелодистарын туһунан санааларбын киллэрдим. Иккискэ саха омугар үтүөлээх дьон туһунан суруйууларым киирдилэр. Холобур, Алдан көмүһэ көстүбүтүгэр Саха сирин хайыта сыспыттара, ону Максим Аммосовтаах туруорсан тохтоппуттара дии. Эбэтэр Федор Попов хайдах, тугу гынан дьоруой буолбутай? Ону толору билбэппит ээ. Үһүс түһүмэх туһунан сорох доҕотторум «наар былааһы утарар дьону суруйбуккун, оппозиционер эбиккин» дииллэр. Дьиҥэр, ол эппит дьонноро дьиҥнээх үтүө үлэһит, тугу да уорбат чиэһинэй дьон ээ. Кинилэр тустарынан кэпсиирим – суруналыыс быһыытынан эбээһинэһим. Ону суруйбат буоллахпына, кумааҕыны бараан да диэн…
— Ол аата Эн суруналыыс быһыытынан үлэҥ түмүлүннэҕэ дии бу кинигэҕэ?
— Суруналыыстар сойуустарын чилиэнэбин.
— Кинигэҥ аата дьикти эбит.
— Бэйэм ааппыттан таһаардым. Латыын тылыттан «вита» – олох. Оттон «андрос» – гректии эр киһи диэн. Ол аата бу кинигэ аата – автограф.

«Үчүгэй дьону тутус»

— Виталий Андросов аатын Саха сирэ барыта билэр. Маннык олоҕу олороргор ким төһүү буолбутай?
— Ийэбэр махтанабын. Аҕата суох улааппытым. Ийэм кини туһунан хаһан да куһаҕаны эппэт, наһаа харыстыыр этэ. Ол аата таптыыр эбит. Ол иһин кини муудараһыгар сүгүрүйэбин.
Биирдэ: «Хайдах үчүгэй киһи буолабын», — диэн ыйыппытым. «Үчүгэй киһи буоларга үчүгэй дьону тутуһар баҕайыта», — диэн бэрт судургутук уонна дириҥник хоруйдаабыта.