Суруксуттаабытым балайда ыраатта да, хаһыакка анаан Байбаллыын сэлэһэ илик эбиппин. Сүрүн эрэдээктэрим хаһан эрэ: «Билиҥҥи ырыаһыттартан хайалара ордук баардааҕый?» — диэн ыйыппыттаах. Туох да муоҕа-чуоҕа суох: «Байбал», — диэбитим. Уонна «кини курдук киһи үйэҕэ биирдэ эрэ кэлэр» диэн, эбэн биэрбитим. Кырдьыга оннук. Матыып, тэтим, тыл, ис хоһоон, дьоҥҥо тиэрдии – барыта баар. Уонна барыта таһымнаах. Саха ырыатын-тойугун өрүү өрө тутар биир доҕорум этэринии, хас биирдии ырыата «хит» буолар.
Чэ, наһаа арбаамыах. Быһа этэн кэбиспэт туһугар. Ол оннугар бэйэтин кэпсээнин истиэх. Ол иннигэр Байбал Сэмэнэп бу олунньу 7, 8 күннэригэр Саха тыйаатырыгар иккилии кэнсиэри оҥороору сылдьарын туһунан этиим. Онон кэпсэтиибит бу дьоро түһүлгэни кытары ситимнээх.

— Эн биһикки хаһан билистибит этэй?
— 1994 сыллаахха, «Чуона» куонкуруска.
— Оннук эбит, өссө «Туой Хайа» буола илигинэ. Ол саҕана саҥа саҕалаан эрэр этиҥ. Этэргэ дылы, бэл, гитараҥ Аскалон киэнэ этэ.
— һэ-һэ, таҥаһым эмиэ.
— Ол саҕана эйигин Аскалону үтүктэр дииллэрэ, кэлин Баһылай Еремееви эйиэхэ тэҥнээбиттэрэ. Биллэн турар, билигин бары тус-туспа суоллааххыт.
— Бастаан син биир кими эрэ үтүктэн саҕалыыр буоллаҕыҥ. Эбиитин биир дойду дьонобут, биири эрэ истэр буоллахпыт. Ол иһин биир майгылаах ырыалардаах буолуохпутун сөп.
— Ол аата ырыаһыт быһыытынан сайдарга элбэҕи истиэххэ наада дуо?
— Оннук. Уонна бэйэҥ туспа санаалаах буолуохтаах эбиккин: бу миэнэ, маны сөбүлүүбүн, сатыыбын, бу суолунан барабын диэн. Ону салайан биэрэр киһи наада. Маннык ыллаа, ону тутус диэн.
— Оччоҕо Павел Семенов Байбал буоларыгар ким төһүү буолбутай?
— Георгий Сергучев, Тумус Мэхээлэ, Уххан. В.Заболоцкай бэйэтин кытта илдьэ сылдьан элбэхтик ыллатара туһалаабыта, Неустроевтар сыанаҕа сылдьарга үөрэппиттэрэ. Уопсайынан, Култуура колледжыгар үөрэнэн элбэҕи ылбытым дии саныыбын. Сорохтор иккилии үрдүк үөрэхтээх сылдьан, идэлэринэн үлэлээбэттэр дии. Оттон мин дьиҥнээхтик үөрэммитим, ону идэ гынан баччаҕа диэри илдьэ сылдьабын.
— Төһө өр бу курдук ыллаан-туойан сылдьыам диигин?
— Кэм-кэрдии көрдөрөн иһиэ буоллаҕа. Ол гынан баран сааһыран истэҕим аайы ырыам майгыта уларыйан иһэр быһыылаах. Дэгэрэҥи күүскэ баһылыахха наада. Уонна кэнники кэмҥэ тылга күүскэ үлэлиэхпин баҕарабын. Тыл сүөгэйин-сүмэтин сөпкө туһанар курдук. Урут Алексей Егоровтан, Аскалонтан элбэххэ үөрэммитим, кэлин Тумус, Уххан, Сергучев тугу этэллэрин сыыска түһэрбэт буола сатыыбын. Онон билигин син тугу эрэ ситиспит, туохха эрэ үөрэммит курдук сананабын. Кэнэҕэһин ол билиибин эдэрдэргэ бэрсиэхпин сөп буоллаҕа. Холобур, дэгэрэҥи тарҕатар курдук, оскуола да тэрийдэххэ тоҕо сатаныа суоҕай?
Билиҥҥитэ, Христофор Максимов пуондата кыаҕын ситэ туһаммакка турар. Тоҕо диэтэххэ, салалта өттүттэн дьоһуннаах көмө суох. Уолаттара Трофим уонна Иннокентий аҥаардас баҕаларын күүһүнэн сылдьаллар. Хата, Анатолий Бурнашев, Виталий Очиров курдук үлэлэһэр дьон баара үөрдэр. Өссө элбээн иһиэхтэрин наада.
— Иннокентий Гаврильев-Лэкиэс эмиэ дэгэрэҥ хайысхаҕа бэрт таһаарыылаахытк үлэлиир. Ааспыкка, Ырыа айааччылар сойуустарын 10 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир кэнсиэргэ, киниэхэ Трофим Христофорович Максимов мэтээл туттарбыта. Эйиэхэ эмиэ итинник мэтээл баар.
— Ити Хр.Максимов пуондатыгар сыһыаннаах, онно үлэлэһэр, туох эрэ кылааттарын киллэрбит дьоҥҥо, дэгэрэҥ ырыаны тарҕатааччыларга бэриллэр. Саарыҥҥа, Виталий Очировка, Дмитрий Ивановка эмиэ баар.
— Хас да сыллааҕыта Башкортостаҥҥа «Урал Мэҥэ» куонкуруска баран кэлбитиҥ. Тугу ыллаабыккыный?
— «Оһуордаах ыйдаҥа» уонна «Күһүнү таптыыбын». Мантан ханнык баҕарар ырыаһыт тиийдэ да, миэстэлэһэр кыахтаах эбит. Бэйэбит курдук дьон мустар. Холобур, Саха сиригэр – Саарын, Кыргызстаҥҥа – Сэмэтэй диэбит курдук.
— Уралтан бэттэх олорор омуктарга барыларыгар дэгэрэҥнээхтэр. Саха дэгэрэҥэ туох уратылааҕый?
— Кинилэргэ истиэп иһиллэ сылдьар. Киэҥ-куоҥ, көтүүлээх буолар. Оттон биһиэхэ ол суох буоллаҕа, биһиэнэ – бадараан дэгэрэҥэ, һы-һы.
— Эс, наһаа да бадараан буолбатар, оттон алаас, тыа дэгэрэҥэ ини.
— Ээ, оттон, оннук курдук. Атынан, оҕуһунан аа-дьуо айанныыр курдук барар. Тэтимэ олох атын.
— Уйбаан Арбита айымньыларын хаһаҕын аҕай быһыылаах.
— Быйыл анаан-минээн хастым. Руслан Тараховскайдыын кэнсиэри хайдах оҥорор туһунан сүбэлэспиппит. Көннөрү кэнсиэр буолбатын курдук. Сорох ырыаһыт «сольнай» кэнсиэригэр уончалыы ырыаһыты ыҥырар. Оттон миэхэ, тоҕо эрэ, хайаан да соҕотох буолуохтаахпын диэн өйдөбүл киирэн хаалбыт.
Онон толкуйдаан көрдүбүт. Холобур, Христофор Максимов уонна Бүөтүр Тобуруокап элбэх ырыаны кыттыһан айбыттара дии. Билигин, арааһа, Күннэй уонна Сайа диэххэ сөп быһыылаах. Руслан бу кэнсиэринэн Арбита айымньытын дьоҥҥо билиһиннэриэххэ диэбитэ. Үгүстэр Арбитаны билбэттэр эбит ээ. Онон кини этэрэ оруннаах курдук. Урут да Арбита хоһоонноругар үс ырыалаах этим, өссө Аскалон «Хантан ылыамый?» ырыатын эптэххэ – түөрт. Кэлин өссө уонча ырыаны айдым. Онон Арбита хоһоонноругар айбыт ырыаларым туспа түһүмэх быһыытынан киириэхтэрэ.
Кэнсиэргэ дьон билэр ырыаларын истэ кэлэр. Онон урукку биллибит-көстүбүт ырыаларбын эмиэ ыллыам. Ону Арбита айымньыларын кытта ситимнии сатыам. Саха тыйаатырын артыыстара кини хоһооннорун ааҕыахтара. Бэйэм да ырыаларбар Арбитаны кытары дьүөрэлэһэр санаалар бааллар. Кэнсиэрим «Сүрэхпэр ТЫЫН туолар, ырыабар ТЫЛ туолар» диэн ааттаах. Ити – Арбита «Ырыа хайтах үөскүүрүй» (итинник «хайТах» диэн суруллар) диэн хоһоонугар баар тыллар.
— Арба, быйыл «Этигэн Хомус» Дьүүллүүр сүбэтигэр киирдиҥ. Бу бириэмийэни хайдах сыаналыыгын?
— «Этигэн» диэн – артыыһы көҕүлүүр «кымньыы» тэҥэ буоллаҕа. Ырыаһыттар бу бириэмийэни ылар туһугар үлэлииллэр. Ол иһин сайдыыны түстүүр тэрээһин диэн ааҕабын.
— Оттон «Саҥа ырыа»?
— Эдэр оҕолор дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэн хааллалларыгар тоҕоостоох. Ол эрээри, кэмиэрчэскэй бырайыак буолан, ырыа хаачыстыбатыгар, чуолаан, тылыгар-өһүгэр соччо болҕомто ууруллубат. Ырыаһыт элбэх аймахтаах-доҕордоох буоллаҕына, мөлтөһүөр да ырыа биллэн-көстөн хаалыан сөп.
— Ааспыт сырыыларга балтыгар Сайсары Куоҕа куоластаабытыҥ дуо?
— Үлүһүйэн туран да буолбатар, аҕыйахта куоластаабытым.
— Бу соторутааҕыта кэнсиэртээтэ дии.
— Олус үчүгэйдик ааспыт үһү. Бэйэм айаҥҥа сылдьар буоламмын, кыттыбатаҕым.
— Кини айар үлэтин хайдах сыаналыыгын?
— Билигин тугу эмэ этэр эрдэ. Күүскэ үлэлээтэҕинэ, эрдэ ыал буолбатаҕына, тугу эмэ ситиһиэҕэ.
— Эн көрдөххүнэ, киһи элбэҕи эрэнэ кэтэһэр оҕолоро бааллар дуо?
— Элбэхтэрэ бэрт. Олох-дьаһах сиидэлээтэҕинэ, талааннаахтара, кыахтаахтара, үлэһиттэрэ хаалыахтара. Билигин урукку курдук буолбатах – кыах баһаам. Ханна баҕарар доҕуһуол оҥорторон, устуудьуйаҕа устан, араадьыйаҕа биэрдиҥ да – бүттэ. Ол түмүгэр мөлтөх, туох да ис хоһооно суох ырыа элбээтэ. Мин итини хонтуруоллуохпун наһаа баҕарабын. Ырыа араадьыйаҕа иһиллиэн иннинэ талар-наардыыр наада быһыылаах.
— Ол аата, урукку «худсэбиэт» курдук наада буоллаҕа?
— Наада. Сатыыр-сатаабат барыта ыллаан бардаҕына, ырыа диэн өйдөбүл ис хоһооно сүтэн хаалар. Хаачыстыба мөлтүүр. Хаһан эрэ ырыа барсарын-барсыбатын быһаарар наадатын туһунан кэпсэтии тахса сылдьыбыта, ону сөргүтүөххэ наада. Туох эрэ хаарчах ирдэнэр. Урут эн Тумус Мэхээлэлиин ырытаргыт дии. Холобур, ол курдук.
— Оччотугар, араадьыйаҕа оннук ырытар биэрии баара буоллар, кэлэн ырытыаҥ этэ дуо?
— Ырытыам этэ. Биллэн турар, ханнык баҕарар эдэр киһи бэйэтин тылыгар, бэйэтин матыыбыгар ырыаны ыллыан баҕарар. Бары да ол кэми ааспыппыт. Ол эрээри, өскөтүн үчүгэй бэйиэттэр хоһоонноругар айыаххын баҕарбат буоллаххына, саатар тылга сыһыаннаах кимиэхэ эрэ көннөттөрөн, тупсаран баран ыллаа. Ол иһин мин бу кэнсиэрпэр «маннык тыллар бааллар, маннык айыахха сөп» диэн Арбита холобуругар көрдөрүөхпүн баҕарабын. Кини да тыла-өһө барыта уу сахалыы буолбатах ээ, нууччалыы кыбытыылардаах. Ол эрээри хайдах курдук таһымнаах хоһоонноруй!
Арбитаттан саҕалаан баран, аны күһүн Тумус Мэхээлэ, Уххан, Омук Уолун тылларыгар айыллыбыт ырыаларбынан кэнсиэртиир былааннаахпын. Киһи талар хоһоонноро кинилэргэ элбэх.
— «Дапсы» уолаттара мустан эрэллэр?
— «Этигэн Хомус» кэннэ тута мустуохтаахпыт. Лэкиэс «Көмүс күһүнүн», бэйэм «Таайбыт курдук», «Киэһээҥҥи ырыа» ырыаларбын сэргэ, Арбита айымньыларын киллэрэн биэриэм.