Үчүгэй хоһооно суох ырыа табыллыбат. Тыл – суолдьут. Оттон матыып – кынат. Бу икки өрүт дьүөрэлэстэҕинэ, ситэрсэн, толорсон биэрдэхтэринэ, киһи барыта муннун анныгар киҥинэйэн ыллыыр, уоһуттан түһэрбэт ыллам ырыата айыллар. Манна эбии өссө биир суол кэлиҥҥи кэмҥэ улахан суолталанна. Ол – доҕуһуол.

Доҕуһуолу аттарыы -- бэйэтэ туспа ускуустуба. Доҕуһуолдьут ырыа ис туругун, кистэлэҥин таба таайан, эбэн-сабан бэйэтин көрүүтүн киллэрэр. Онон син биир саҥа айымньыны айарын тэҥэ. Биллэн турар, маны ситиһэр туһуттан кини ырыа хоһоонун, матыыбын этигэр-хааныгар иҥэриэхтээх, айымньыны таптыахтаах. Төһө да аранжировщик (доҕуһуолдьут) билигин биллэ элбээтэр, бу ирдэбилгэ сөп түбэһэр киґи тарбахха баттанар. Биир оннук киһи, мин санаабар, Марина Константиновна Попова-Эдьиий Марыына аатынан Майатааҕы оҕо муусукаанай оскуолатын звукорежиссера Дмитрий Санников буолар.

Бу сиртэн арахсар тиһэх күммэр эн

Убайым Ньукулай байаанна уларсаар.

Лаппаҕар тарбаҕыҥ баттыаҕа тимэҕи,

Алыптаах тыастары байаантан таһаарыа.

Мин дууһам уоскуйуо,

Мин дууһам дуоһуйуо,

Күүркэйбит буор кутум

Хоҥкуйан налыйыа...

Аҕыйах сыллааҕыта бу ырыаны истээт, туох эрэ улахан сүтүкпүн булбуттуу үөрбүтүм. “Сахалыы Виктория” истээччилэрэ сабыс-саҥа ырыаны “Ааспыт кэм ахтылҕана” биэриигэ истээри сакаастаан барбыттара. Ол курдук тута дьон кутун туппута. Арааһа, байаан барахсан саха дьонугар ураты миэстэни ылбытын, этэргэ дылы, “норуодунай үстүрүмүөн” буолан, баһаам элбэх ырыа көй салгыҥҥа көтөрүгэр кыах биэрбитин иһин буолуо. Бу ырыа ааптара – Дмитрий Санников. Кини өрүү даҕаны олорон ааспыт, ыллаабыт-туойбут дьоммут айымньытыгар харыстабылаахтык сыһыаннаһар идэлээх. Соторутааҕыта Майаҕа бара сылдьан Дмитрий Санниковы кытары атах тэпсэн олорон кыратык сэлэһэ түспүтүм.

— Бу муусукаанай оскуолаҕа сүрүн дьарыгыҥ тугуй?

— Үксүн бэйэм толкуйдаабыппынан сылдьабын. Онно эбии, хамнас ыларым быһыытынан, оскуолаҕа наадалааҕы оҥоробун. Холобур, ыскырыыпкаґыттар, хуор, норуодунай үстүрүмүөҥҥэ оонньуур дьон онно-манна баран оонньуулларыгар-ыллыылларыгар доҕуһуол оҥортороллор. Ону таһынан чопчу техническэй үлэ: кассетаҕа уһуллубут матырыйаалы сыыппараҕа түһэрии, диискэҕэ устуу эбэтэр, төттөрүтүн, диискэттэн кассетаҕа көһөрүү. Сорох кыра сиргэ билигин даҕаны кассеталаах магнитофонунан олорооччу толору.

— Эн онтон-мантан көрдөөн, булан былыр уһуллубут ырыалары хомуйар, альбом таһаартарар идэлээххин дии. Мин билэрбинэн, Валерий Ноев, Христофор Максимов...

— Киристэпиэргэ улаханнык үлэлээбэтэҕим. Сүнньүнэн, Ноев айымньыларыгар үлэлээбитим. Бастаан Валерий Ноев ырыаларын аудио-альбом гынан таһаарбыппыт. Ол кэннэ түөрт киинэ, ол эбэтэр тэлэбиидэнньэҕэ биэрии оҥорбуппут. “Күөх тэтэрээт кэпсээннэрэ” диэн. Тэтэрээттээх эбит. Ону уола Валерийтан ылбытым. Киниэхэ уонна аймахтарыгар айымньыларын нуотата, уһуллубут матырыйаала баарын булбуппут. Барыта онтон саҕаламмыта.

Хайдах таһаартарарбын өр быһаарбакка сылдьыбытым. Бастаан бу муусукаанай оскуола аркыастырыгар биэрэн көрбүтүм. Кыратык оҥоро сылдьыбыттара быһыылааҕа. Ол эрээри аркыастырдыыр, аранжировка оҥорор дьон туспа буоллахтара дии. Онон балартан санаа киирэн, национальнай аркыастыр салайааччыта Николай Петровка биэрбитим. Киһим тута сөбүлэспитэ. Аны харчы боппуруоһа турда. Хас да сиргэ анньыһан көрөн баран, ол саҕана улуус баһылыгынан үлэлии олорор Георгий Михайлович Артемьевка киирдим. “Саха сааппат, ыт харбат” диэн баран. Дьиҥэр, бу иннигэр айах атан кэпсэппэтэх киһим этэ. Киһим эмиэ улгум баҕайытык сөбүлэһэн кэбистэ. Сыаната да чэпчэки: биир ырыа -- үс тыһыынча солкуобай.

Петров аркыастыра бу ырыаларынан үстүрүмүөн композициятын үс ый иһинэн оҥоро охсубута. Бу иннинэ сорох айымньытын оҥоро сылдьыбыттаахтар эбит. Ону эбэн-хайаан бэртээхэй компакт-диискэни таһаарбыппыт. Кэлин Н.Петров бэйэтэ аммаларга үбүлэтэн эбии таһаарбыт этэ. Онон үлэбит салҕаннаҕа дии.

— Тоҕо манныгынан иҥэн-тоҥон дьарыктанаҕыный? Туох интэриэстээххиний? Ким эмэ бу үлэҥ иһин хамнас төлүүр дуо?

— Эс, суох бөҕө буоллаҕа дии. Биир өттүнэн, Ноевы аймаҕым. Иккиһинэн, кини ырыаларын сөбүлүүрүм бэрт. Аны туран, Майа киһитэ буоларым быһыытынан, кини туһунан элбэх “хаама сылдьар” кэпсээни истэн улааппытым. Урут биир кэм хайдах аһаабыттарын-испиттэрин кэпсээн тахсаллара. Киинэ устарбар барытын хайдах баарынан көрдөрөр санаалаах этим. Ону баара, кэпсэппит дьоммуттан ким да ол туһунан ахтыбат: бары үчүгэй эрэ өттүн ахталлар. Харыстыыллар. Кэлин сорох-сорохтор “миигиттэн ылбатыҥ” диэн хомуруйан ылбыттара. Бу киинэҕэ олоҕуран Саргылаана Адамова кинигэ таһаарбыта, матырыйаал хомуйарыгар эрэйи көрбүтэ. Кэргэним видео-киинэни тохтото-тохтото сурунан ылбытын Саргылаанаҕа биэрбиппит. Дьикти баҕайы: дьон көннөрү кэпсэтэргэ бэрт элбэҕи кэпсиир, оттон хаамыраны көрдө да тыла матан хаалар, сурукка тиһии туһунан этэ да барыллыбат. Холобур, Настааҕа (Анастасия Варламова. – М.С.) эмиэ оннук буолла, Мэҥэттэн ким да ахтыыта киирбэтэ. Оттон Христофор Максимов эмиэ манна 12 сыл олорбута, онон диктофоннаах сылдьан кэпсэтэр киһи матырыйаалы баҕас балачча хомуйбахтыа этэ. Кырдьаҕастарбыт да аҕыйаатар-аҕыйаан иһэллэр.

— Кэлин маннык хабааннаах туох эмэ матырыйаалы буллуҥ дуо? Сэрэйдэххэ, хаһаана сытарыҥ баара буолуо.

— Валерий Ноев биир-икки урут биллибэтэх айымньыта баар. Александр Дмитриев-Чүмэчи, Сардаана Осипова, Иван Аргунов ырыалара манна сыталлар. Захар Баишев диэн, дьиҥ сахалыы дэгэрэҥнээх сылгыһыт киһи баар этэ. Киниттэн 7 ырыаны видеоҕа устан хаалбытым, кэлин аудио-формакка көһөрбүтүм. Лэкиэскэ (Иннокентий Гаврильев, “Дапсы” бөлөх, “Аартык” устуу дьиэтин салайааччыта. – М.С.) биэрбитим, биир ырыатын ким эрэ ыллаабыта быһыылааҕа. Быһайын Аммаҕа Киристэпиэр ыһыаҕар сырыттахпына, биир саастаах дьахтар хаһан да истибэтэх ырыаларбын ыллаталаабыта. Кинини ыҥырбытым да, биллэ илик.

Соторутааҕыта Гуманитарнай чинчийии институтуттан биир хоту дойду киһитин (аатын өйдөөбөппүн) олоҥхотун ыраастата ыыппыттара. Маны Борис Михайлов устан аҕалбыт эбит. Бу үлэ табылыннаҕына, барыта саас-сааһынан сатаннаҕына, маннык хайысханан салгыы үлэлиэхтээхпит. Өссө Екатерина Семенова оҕолор ыллыылларыгар сөптөөх ырыалары аҕалбыта, ону эмиэ оҥоруохпут этэ. Аҥаар өттүгэр – ырыа, иккиһигэр – доҕуһуола.

— Оттон бэйэҥ ырыаҥ-тойугуҥ? Альбом эҥин таһаарар былаан баар дуо?

— Ырыа син мунньулунна, онон альбом да таһаарыахпын сөп, сорох ырыа доҕуһуола бэлэм. Хата, “Хардыы” альбомун бүтэрдим.

— Дуо? Хата, бу бэрт сонун буолаарай?!

— Мин үлэм диэн, үксүн үтүктүү буоллаҕа: биир эмэ оҕо, ким эрэ, холобур, Күннэй, Анатолий Бурнашев, ханнык эмэ рэппер ырыатын ыллыан баҕарар. Оччоҕо ону үтүктэн доҕуһуол оҥорон биэрэбин. Сакааһым үксэ оннук хабааннаах. Саас тугу оҥорбуппун сыаналаан көрөөрү гыммытым, туох да суох курдук буолан тахсар. Бэйэ айымньыта суох.

Оттон бу күһүҥҥүттэн улахан сэргэхсийии буолла. Төһө да итирии-кутуруу былаастаах үлэлээтэрбит (дьиҥэр, биир эрэ киһилэрэ амсайар), мин санаабар, бэрт сэргэх альбому уһуллубут. Аата “9” (“Тоҕус”) диэн. Тоҕо диэтэххэ, манна лоп курдук тоҕус ырыа киирдэ. Тас моһуонун оҥордохторуна, сотору кэминэн күн сирин көрүөҕэ. Мааҕын Ганнибал (Гаврил Колесов, “Хардыы” салайааччыта, ырыаларын ааптара. – М.С.) кэлэ сылдьыбыта. Онно дьээбэ-хообо аҥаардаах кэпсэттибит ээ. Диискэҕэ, кассетаҕа “быраап көмүскэллээх, онно-манна туттар бобуллар” диэн суруйаллар дии. Биһиги буоллаҕына “быраап туох да көмүскэлэ суох, туһанар баҕалаах бары туһаныҥ” диэн суруйуохпут дэһэбит. “Хардыыларыҥ” оннук да суруйар кыахтаах дьон.

«Хардыы» саҥа үлэтин бэрт элбэх киһи кэтэһэр буолуохтаах. Оттон саха ырыатын аксакаалларын айымньылара үгүс сыл кэнниттэн көстөн кэлэллэрэ, киэҥ араҥаҕа биллэллэрэ киһини эрэ үөрдэр. Бу өттүнэн Дмитрий Санников үлэтэ сыаналаныахтаах, махтал доҕуһуоллаах буолуохтаах дии саныыбын. Арба, туох эмэ аат-суол, «уордьан-мэтээл» баарын туһунан сураспатахпын. Сэрэйдэххэ, мэлигир буолуохтаах. Тоҕо эрэ кини курдук дьон өрүү умнууга хаалаллар, бэйэлэрэ да оннугу ирдэһэ, сырса сатаабаттар быһыылаах.

Саҥа дьыл үүнэн эрэр. Кутуйах сылынан биллэр. Оттон кутуйах барахсан сайын устата онтон-мантан хомуйан хороонун толордоҕуна эрэ тыыннаах хаалар. Дьиҥнээх ускуустуба дьонугар биир оннук. Отонноотоххо, оҥоойук туолар диэбиккэ дылы. Көннөрү киһи хараҕар хатана охсубаты өйдөөн көрөллөр, сүрэхтэрэ сөбүлээтэр эрэ ону үйэтитээри умса-төннө түһэллэр. Уонна ол иһин тугу да ирдээбэттэр.

Саҥа дьыл, саҥа кэм эһиэхэ, ырыа куттаахтарга, саҥа саҕахтары арыйдын!

Мэхээс Сэмэнэп.