Киһиэхэ итинник хабааннаах өй-санаа олохсуйарыгар култуура, ускуустуба, литэрэтиирэ оруола улахан. Биир сүдү күүс – Саха тыйаатыра.

Истэр-билэр тухары, сир-сир аайы баар, «провинциальнай» дэнэр драмтыйаатырдар биир үксүн кылаассыктар айымньыларын туруоруунан муҥурданаллар. Туох эрэ саҥаны, уратыны, соһуччуну көрдөөн булар, туруорар, дьон дьүүлүгэр таһааран биһирэбили ылар олус судургута суоҕа өйдөнөр.

Андрей Борисов эппитинэн, биһиги курдук сыл ахсын бэйэтин омугун чулуу дьонун туһунан саҥа испэктээкили туруорар тыйаатыр суох. Санаттахха, бу тиэмэҕэ Саха тыйаатыра үлэлэспитэ ыраатта: Ойуунускайга анаан «Үс саха төрүөҕэр» (Б.Бырдьахаанап), салгыы «Алампа, Алампа…» (Н.Лугинов), аны чаҕылхай Максим туһунан – «Бырастыы». Балар турбуттара ыраатта, «суверенитет» диэн аптаах тыл барыбытын кынаттаабыт кэмигэр куорсуммутун ыраастаан, өҥмүтүн-түүбүтүн тупсаран, өссө үрдүккэ кыырайан тахсарбытыгар төһүү буолбуттара. Билигин оонньоммоттор. Дьиҥэр, сөргүтүөххэ баара.

Оччотооҕу үтүө үгэһи салҕаан, биһиги тыйаатырбыт кэлиҥҥи кэмҥэ саха омук устуоруйатын сырдатар хас да испэктээкили туруорда: Манньыаттаах уолун туһунан – «Эргиллиэм хайаан да», Күлүмнүүр туһунан – «Бастыҥ хатыыта» уонна субу аҕай – «Көмүөл». Барыта – Баһылай Харысхал суруйууларынан. Борисов уонна Харысхал биир долгуну, сөптөөх хайысханы таба тайанан, ыксалаһа айаннаан иһэллэр. Ол түмүгэр архыып докумуоннарыгар олоҕурбут, литэрэтиирэ уонна тыйаатыр ньымаларынан уустук-ураннык тупсарыллан биэрбит, сиппит-хоппут айымньылар тахсаллар.

«Көмүөл» – саха биир ураты ыалын – Ксенофонтовтар тустарынан испэктээкил. Биһиги Павел Ксенофонтов конфедералистар хамсааһыннарын салайбытын, Гавриил Ксенофонтов «Эллэйаада», «Урааҥхай сахалар» диэн бөдөҥ үлэлэрдээҕин син удумаҕалатабыт. Оттон бу ыал оҕолоро бука бары чулууттан чулуу дьон эбит ээ! Ону билэр туһуттан «Көмүөлү» көрүөххэ наада.

Быһа түһэн эттэххэ, биһиги испэктээкил премьератыгар буолбакка, ол иннинээҕи күн «генеральнай прогоҥҥа» сырыттыбыт эрээри, киһи тобус-толору. Режиссер бэйэтэ да соһуйда быһыылаах, ханна эмэ ортотугар тохтотон ыллаҕына ким да омнуолуу санаабатын курдук сэрэттэ. «Бэйэҕит буруйдааххыт, эрэпэтииссийэҕэ кэлбиккит», — диэтэ. Ол эрээри испэктээкил кыл да түгэнигэр тохтуу сылдьыбата.

Хаҥаластан икки оптуобуһунан кэлбиттэр. Ксенофонтовтар тустарынан испэктээкил оҥорору соторутааҕыга диэри улууһу салайбыт, билигин үөрэх миниистирэ буолбут А.Владимиров уонна улуус интэлигиэнсийэтэ көрдөспүттэр эбит. Олор истэригэр «Хоболоох суолу» суруйбут Ойуку хайаан да баар буолуо диэн сабаҕалыыбын.

***

Испэктээкил Ксенофонтовтар аҕалара Баһылай Микииппэрэбис (саха норуодунай артыыһа Дьарааһын Баһылайап) Өлүөнэ өрүс кыра салаатын оҥочонон туораан, төрүт сиригэр – Бүлтэгиргэ кэлиититтэн саҕаланар. Манна, бастатан туран, сыана оҥоһуута, өрүү да буоларын курдук, олус табыллыбытын ахтыахха наада (Михаил Егоров – аатырбыт Г.Сотников үөрэнээччитэ). Уҥуор Өлүөнэ очуостара туохтан да ымыттыбаттыы саба нөрүһэн, улуу Эбэ уутугар күлүктэрин көрүнэ тураллар. Эргийэр сыананы таба туһанан, оҥочону уһуннарыы, уу чалымныыр тыаһын сөрү-сөпкө киллэрии – хайдах эрэ, барыта илэ буола турарын курдук санааны үөскэтэр (тыас-уус – Владимир Пестряков).

Бу түгэҥҥэ сүгэ мээнэҕэ киирбэтэх быһыылаах. «Бу сүгэ миигин киһи оҥорбута. Билигин да кылаанын тута сылдьар». Ити Баһылай оҕонньор бэйэтин туһунан этэр дуу, биитэр режиссер саха омук XXI үйэҕэ тиийэн кэлбит туругун көрдөрөр дуу?

Аны Өлүөнэ кытылын батыһа туруоруллубут тулааһын баҕаналар бэйэлэрэ туспа, ураты суолталаахтар. Алта баҕана. Баһылайдаах Кэтириис кэлин алта уолланаллар.

Эдэр Баһылай бу баҕаналары туруорар. Кэргэнэ Хабырыыстаах Байбыычатын илдьэ кэлэр (кырачаан уолаттар олус дьоһуннаахтык оонньууллар). «Истэр-билэр тухары, биһигини көмүөл таарыйбат», — диир Кэтириис. Онуоха Баһылай хардарар: «Инникини тымтыктанан көрбүт суох. Бу баҕаналар көмүөлү бохсор аналлаахтар». Кэлин ол санаатын уолун кытары кэпсэтиигэ чиҥэтэр, чопчулуур: «Маҥнайгы халҕаһа мууһу тохтотон, көмүөл күүһүн атын хайысханан ыытар аналлаахтар». Онон баҕаналар – Силипиэнтэптэр уолаттара. Суох, кинилэр эрэ буолбатах – Күлүмнүүрдээх, Омуоһаптаах, Бараахаптаах, Ойуунускайдаах… - бука бары. Саха чулууттан чулуулара, улуулара.

Саҥа испэкэтээкили «Манньыаттааҕы», «Күлүмнүүрү» кытта ситимниир ньымалар туттуллубуттар. Холобур, дьиэ кэргэнинэн хаартыскаҕа түһүү, кыл түгэҥҥэ тохтоон ылыы (статичность дииллэр дуу?) – туруоруу дьиҥ докумуоннарга олоҕурбутун бигэргэтэн биэрэр. Салгыы уолаттар-кыргыттар «Оҕо-оҕо эрдэххэ» ырыаны ыллыыллар. Эмиэ ханна эрэ баара, Алампа айымньыта киирэн биэриитэ оччотооҕу интэлигиэнсийэ норуотун дьоллуур биир санаанан салайтарарын туоһулуурга дылы.

Дьэ, уонна «дьээ-дьуо» диэн тыллаах, киэбирбит-хаабырбыт «ыҥкыбыды» үлэһитэ Батыйа. Иннокентий Луковцев судаарыстыбаннай бириэмийэни мээнэҕэ ылбатаҕа – күүстээх артыыс. «Наһаа да үчүгэй кыргыттар, хаайыыга олордуталаабыт киһи баар ини!» Эбэтэр ыаллар чэйдэрэ үчүгэйин туһунан эппиттэригэр:  «Шанхай, Шанхай чэйэ», — диэн, кэм да уорбалыырын биллэриитэ... Көрөөччү барыта бу Батыйаны, кинини кытта бииргэ сылдьар Боломуочунайы (Куприян Михайлов) уонна Куйаҕы (Дмитрий Михайлов) ис-иһиттэн абааһы көрдө быһыылаах. Онон артыыстар соруктарын ситистилэр. Санаттахха, К.Михайлов сырыы ахсын омсолоох дьоруойдары табыллан оонньуур – холобур, дьоппуон эписиэрэ.

Өссө тугу бэлиэтэммит эбиппиний… Ылдьааны оонньуур эдэр артыыс бэртээхэй ырыаһыт эбит. Артыыстыырын таһынан, ырыа-тойук хайысхатын кыайа-хото тутууһу. Силипиэнтэптэр кыргыттара үһүөн (Л.Уваровская, Н.Корякина, А.Софронеева) уу сахалыы дьиэрэтэн ыллаабыттара, кинилэргэ кэлин ийэлэрэ (Маргарита Борисова) кыттыспыта эмиэ сэргэхситтэ.

Биир саамай табыллыбыт сыана – Байбал Ариша Дуугулаһы кытары көрсүһүүтэ. Ып-ыраас, маҥнайгы туҥуй таптал күөдьүйүүтэ. Үөрэҕин бэлиэр бүтэрэн Москубаҕа албакааттыы сылдьар Байбал гимназия үөрэнэр кыыһы эһиил кэлэн ойох ылыах буолан, туох эрэ күннээҕи үлэ-хамнас быһаарыллыбытыныы, олус дьоһуннаахтык илиитин биэрэрэ – көрүдьүөстүк уонна туох да кирэ-хоҕо сыста илигин туоһулуурдуу, сырдыктык да көһүннэ! Бу таптал хайдах курдук күүстээҕин кэлин өссө икки сыана бигэргэтэн биэрдэ.

Ыал буолбут күннэригэр эмиэ тыыларыгар олорон устуулара. Онно дьахтардаах эр киһи туора харахха анамматах сыһыаннарын кып-кыратык сэгэтэн ылыы киирэн биэриитэ… Саха тыйаатырын атын туруорууларыгар манна хабааннаах көстүү баарын өйдөөбөппүн. Онон сибиэһэй салгын кэллэ.

Салгыы, Байбал конфедералистар хамсааһыннарын салайан, дьиэтигэр-уотугар дэҥҥэ көстөр буолбутугар, ойоҕо: «Тоҕо? Тоҕо мин эйигин куруук күүтэн тахсабыный?» — диир, атын сиргэ көһөн барарга ыҥырар, «элбэх да элбэх кырачаан ксенофонтовтары төрөтүөн» баҕарарын этэр. Дьахтар анала – алаһа дьиэни, аал уоту араҥаччылааһын. Ол иһин кини конфедералистар бырагыраамаларын сиргэ бырахта. Тоҕо диэтэххэ, кини сүрэҕэ бүтэйдии сэрэйэр – тойон эрэ бар дьонун туһугар суорума суолланар буолбутун.

Манна даҕатан эттэххэ, Руслан Тараховскай (Байбал) уонна Тамара Обутова (Ариша) «Биирдэ куоракка» испэктээкилгэ Ромеолаах Джульеттаны олус табыллан оонньообуттаахтар. Эдэрдэр, кэрэлэр, истиҥнэр, талааннаахтар – үчүгэй ансаамбыл.

Уопсайынан, «Көмүөлгэ» кэлиҥҥи «щепкиннэр» хото туһаныллыбыттар.

Киһини лаппа сэргэхситэр биир сыана баар: хаартыскаҕа түһэн бүтэн баран, Мотуо диэн кыыс ыйытар: «Кулгааҕым түспүтэ буолуо дуо?» «Суох, Мотуо, баппатаҕа буолуо», — хардарар Куоста (Айаал Аммосов). «Мой серебряный шар» курдук биэриилэри көрдөххө, «королева эпизода» диэн тиэрмини хото туһаналлар.  Бу сырыыга Мотуону оонньообут Елена Маркова ити этиигэ оруобуна сөп түбэстэ. Бэрт кылгас кэм иһигэр кини өссө да ып-ыраас оҕо буоларын, эмиэ да кэнэнин, эмиэ да сытыытын-хотуутун, эбиитин Куостаҕа туох эрэ ураты сыһыаннааҕын билэ оҕустахпыт үһү. Бу артыыс кыыс, арааһа, кэлиҥҥи «щепкиннэр» Дьокуускайга кэлэн баран, бастакы оонньууларыгар эбисийээнэ буолан күллэртээбитэ уонна «Кыһын тымныы эрээри, дьоллоох дьоҥҥо ичигэс» киинэҕэ эмиэ табыллан оонньообута быһыылааҕа.

Арба, ол киинэни Роман Дорофеев устубута. Эдэр эрээри, номнуо биллэр артыыс. «Хаарыан хампаҕа...» Кириискэни оонньуур. Бу сырыыга хомсомуол уолу оонньоото. Ампаартан бииртэн биир малы таһааран, Баһылай оҕонньортон тугун-ханныгын ыйыталаһар, ол быыһыгар барытын мусуойга илдьэ бара сатыыр дьүккүөрдээх. «Сквозной ход» диэн өйдөбүл баар артыыстарга, режиссердарга. Дьайыы, туруоруу тус-туспа түһүмэхтэрин ситимниир аналлаах. Ол ситим – хомсомуол уол. Кини Баһылай оҕонньорго олоҕун бииртэн-биир түгэннэрин санатан биэрэр. Баҕарбатаҕын үрдүнэн. Тиһэҕэр кини букатын атын соруктаах сылдьыбыта биллэр да, Силипиэнтэптэр дар дьон туһугар олорбуттарын, олороллорун итэҕэйбит буруйугар, оччотооҕу тыйыс кэм уодаһынын этинэн-хаанынан билэригэр тиийэр.

***

Ким билэрий, «Макс Аммосов бэйэтин көрдөһүүтүнэн», Байбал Силипиэнтэп омук дойдутугар күрээбит саха дьонун тылыгар киллэрэн төнүннэрбитин, олору кэлээттэрин кытары ытыалаабыттарын, хаайыыга ыыппыттарын? Кытайга тиийэ сылдьан Манньыаттаах уолун көрсөр (Анатолий Николаев. Харысхал урукку айымньыларын ситимниир көстүү). Кырдьаҕас «бөрө» хомуньуустар тылларын итэҕэйбэт, дойдутугар төннүбэт, ол да буоллар, Саха сириттэн күрэтиллибит күндү түүлээх араас суолунан манна төттөрү кэлэригэр көмөлөһөр. Оччотооҕу интэлигиэнсийэ өркөн өйүн туоһута – бу.

Ким билэрий, кыра уол Аркадий Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аатырбыт Т-34 тааҥка куйаҕын (броня) айсыбытын? Халымаҕа, лааҕырга өлөөрү сыттаҕына учуонай доҕотторун көрдөһүүтүнэн босхолуу кэлэллэр да… Игорь Говоров («Кэскил-2», «Кыһын тымныы…» киинэлэр) – комик. Бу испэктээкилгэ эмиэ бэтиэхэ арааһын киллэрэн ылла, ону таһынан ГУЛАГ трагедиятын итэҕэтиилээхтик көрдөрдө.

Ким билэрий, Баһылай Силипиэнтэп биир уола Калифорнияҕа «ахтылҕанын уйбакка» өлбүтүн, иккиһэ лааҕыртан кэлбитигэр хоту барарыгар бэйэтинэн сүбэлээбитин?

Элбэҕи да билбэппит эбээт. Оннооҕор өссө ынырыга – билэ да сатаабаппыт.

Мин санаабар, бу испэктээкилгэ оскуола оҕолорун сырытыннарыахха наада. Холобур, Хаҥалас Тиит Арыытын оскуолата Ксенофонтовтар ааттарын сүгэр. Аны күһүн түөрэ барыларын тиэйэн киллэрэн көрдөрүөххэ. Сахабыт сирин сарсыҥҥытын тутар аналлаах көлүөнэ саатар тыйаатыр көмөтүнэн норуотун устуоруйатын биллин!

Өссө Өрөспүүбүлүкэ уонна Судаарыстыбаннас күннэрин баттаһа, «Манньыаттааҕы», «Күлүмнүүрү», «Көмүөлү» -- барыларын көрдөрүөххэ баара. Ойуунскайы, Омуоһабы, Алампаны сөргүттэр – өссө ордук буолуох этэ.

***

Тыйаатырбыт быйылгы дьылын билиҥҥи кэмҥэ тыын суолталаах туруоруунан түмүктээбитэ үөрдэр. Саҥа кэрдиис кэмҥэ кэллибит. Бу сылларга хайдах дьаһанан олорорбутуттан омукпут дьылҕата туох-ханнык суолунан салаллан барара тутулуктаах буолуо: Силипиэнтэп аймах курдук бука бары толору кымыстаах баараҕай чорооннору – тойон айахтары күөрэччи тутан, биир иллээх дьиэ кэргэн буолабыт дуу, биитэр күннээҕи түбүктэн, бу киэһэ аһыыртан атын туохха да наадыйбакка уу нукаай сылдьабыт дуу.

Саха тыйаатыра аны күһүҥҥэ диэри сынньалаҥҥа барда. Күөх сайыҥҥа сынньанан, санааларын сааһылаан, өссө да киһини кэрэхсэтэр, толкуйдатар, сайыннарар туруоруулары толкуйдаан кэлэллэригэр баҕарыаҕыҥ.

Мэхээс СЭМЭНЭП

"Кыым", 2010 с., от ыйын 22 күнэ, 28 №  

Хаартыскалар "Ырыа кырдала" галереятыттан ылылыннылар