Саха аныгы ырыатыгар-тойугар бастакы бааллырар долгун ааспыт үйэ 80-90-с сылларыгар кэлэн ааспыта. Бу долгун саха аныгы ырыатын-тойугун, доҕуйар доҕуһуолун аан дойду таһымыгар таһаарбыта. Отой да суох майгыттан ороон ылан, саҥалыы оҥорон-тутан, толорон, ыллаан-туойан киэҥ эйгэни булларбыта.

Саха аныгы ырыатыгар-тойугар бастакы бааллырар долгун ааспыт үйэ 80-90-с сылларыгар кэлэн ааспыта. Бу долгун саха аныгы ырыатын-тойугун, доҕуйар доҕуһуолун аан дойду таһымыгар таһаарбыта. Отой да суох майгыттан ороон ылан, саҥалыы оҥорон-тутан, толорон, ыллаан-туойан киэҥ эйгэни булларбыта.

Ити кэм аатырбыт суолурбут «Чороон», «Чолбон», «Айтал», «Сэргэ», «Дуораан» бөлөхтөрү кытары ситимнээх. Бастакы бааллыра оонньообут долгун кэмигэр аныгы доҕуһуол сүрүн төрүттэрэ ууруллубута. Доҕуһуол аныгы тээбириннэри туһанан оҥоһуллар буолбута. Дорҕоону аттарыы, доҕуһуолу доҕуйуу сахалыы майгылара булуллубуттара, туһаныллыбыттара. Сахатытыы барбыта. Саха тыла, хоһооно аныгы тэтимнэргэ сөп баҕайытык сыһыарыллыбыта, туох да тыаһа-ыма суох аныгы оҥкулларга, киэпкэ-халыыпка кииринэн кэбиспитэ. Уонна ырыа буолан айаннаан барбыта. Бу улахан ситиһии этэ.

Сорох омукка ити кыайтарбат суол. Нууччалар тылларын аныгы доҕуһуолга кыайан сытыара иликтэр. Татаардарга ити кыһалҕа эмиэ быһаарыллыбакка сылдьар. Туубалар тылларын аныгы тэтимҥэ кыайан киллэрбэккэ бэйэлэрин киэнинэн ыллыы сылдьаллар. Хата, онтулара ситиһиилээх.

Доҕуһуолу саҥалыы, сахалыы тыыннаан аттарыы, оонньооһун майгылара оҥоһуллубута. Ньымалара булуллубута. Албастара аттарыллыбыта. Биэриитэ таҥыллыбыта. Ырыа-тойук бөҕө тахсыбыта. Түмүгэр, Саха аныгы доҕуһуола диэн баар буолбута. Бүтүн Сэбиэскэй Сойуус, аан дойду таһымыгар тахсыбыта.

Бастакы ситиһии

Ол кэмҥэ норуоттар икки ардыларынааҕы «Табык» түһүлгэ түстэммитэ. Билигин «Табыгы» бары билэллэр. Арассыыйа улахан бөлөхтөрө үөрүүнэн кэлэн оонньообуттара, оонньуохтара да турдаҕа. Ким да аккаастаабат.

Бастакы долгуҥҥа оҥоһуллубут майгылар баччааҥҥа диэри саха аныгы ырыатыгар барытыгар бэйэлэрин бэлэм ньымаларын соҥнуу тураллар. Биир да ырыаһыт, доҕуйааччы да буоллун - бастакы долгун оҥорбут сүллүүтүттэн тахса илик. Барыта ол иһигэр айылла-тутулла турар. Ол үчүгэй.

Ити бастакы долгун кэмигэр саҥа хоһооннор уонна хоһоонньуттар баар буолбуттара. Бу эйгэҕэ анаан суруйар Р.Плотников, Уххан, М.Тумус, аныгы Омук Уола... Ону таһынан ырыаһыттар, доҕуйааччылар бэйэлэрэ тылы суруйаллара баар. Биллэн турар, табыллыбыттара, талыллыбыттара.

Бастакы долгун талыллыбыт айымньылара билигин номнуо кылаан кылаас (классика) майгыланнылар. Саха аныгы доҕуһуола туспа устуоруйалаах. Ол устуоруйаны, ырыаны-тойугу ыччакка үөрэтиэххэ наада.

Сахалар бэйэбит аныгы доҕуһуоллаахпыт. Ырыалардаахпыт. Ырыаһыттардаахпыт. Дорҕоону оҥорор-тутар, ньиргиччи оонньуур дьонноохпут. Ырыабыт, доҕуһуолбут - киһи сааппат таһымнаах. Атын хайа баҕарар омукка кыбыстыбакка иһитиннэрэр, көрдөрөр кыахпыт толору баар. Бу - ситиһии. Ол олоҕун барытын бастакы долгун төрүттээбитэ.

Аныгы долгун

Тыыннаах доҕуһуол уурайан, аны абаҕа доҕуһуолунан ыллыыр майгы долгуна кэлбитэ. Доҕуһуолу киһи оонньообот - араас тэриэбэ оонньуур. Үтүгүннэрэн. Дьиҥнээх доҕуһуол буолбатах - доҕуһуол абаҕата.

Ити ааспыт кэм устата Саха сиригэр икки эрэ үрдүк таһымнаах бөлөх кэлэн ааста. «Хардыы» уонна «Дапсы» диэннэр. Олох утарыта хайысхалаах бөлөхтөр. Саха аныгы доҕуһуолун эйгэтигэр бэйэлэрин суолларын хааллардылар. Уонна бүттэ. Атын аҕыйах бөлөх баара да, ааһыйа диэбит курдуктар.

Икки-үс сылтан бэттэх абаҕа доҕуһуоллаах ырыалар намырыйан, аны оҕолорго тыыннаах доҕуһуолу сэргээһин үөскээн барбыта. Хайдах куруук түөкэйи бэрэлии сылдьыахтарай? Биллибит доҕуһуолдьуттар оҕолору тыыннаах доҕуһуолга тардыыга, уһуйууга, такайыыга, бахсылааһыҥҥа туруммуттара. Бастыҥ уһуйааччы бахсы дьоннор ортолоругар бааллар:

Анатолий Босиков. Мэҥэ Хаҥалас. Ааттаах-суоллаах «Сэргэ» бөлөх салайааччыта. Кини икки бөлөхтөөх: «Ый суола», «Ситим».

Николай Осипов. Горнай улууһа. «Дапсы» бөлөх доҕуһуолдьута. Эмиэ икки бөлөхтөөх: «ДНК» уонна «Сайыы».

Иван Местников. Мэҥэ Хаҥалас. «Хардыы» бөлөх доҕуһуолдьута. «Тамай» диэн бөлөхтөөх.

Роман Кысылбаиков. Үөһээ Бүлүү. Биллэр уһуйааччы. Билигин «Хапчыр» диэн бөлөхтөөх.

Юрий Спиридонов. «Айтал» салайааччыта. Икки бөлөхтөөх.

Бары саха ырыата-тойуга сайдарын туһугар дууһаларын биэрбит дьон. Туох да өйөбүлэ суох бэйэлэрин дьыалаларын тута сылдьаллар, саха аныгы ырыатын оҥороллор.

2008 с. Бэрдьигэстээххэ бастакы түһүлгэ буолбута. «Туллуктар кэлбиттэр» диэн ааттаммыта. Н.Осипов тэрийбитэ. Ааттаах-суоллаах ырыаһыттар бары биһирэбил олохтообуттара. Уххан дьүүл-сүбэ баһылыга буолбута.

Былырыын Үөһээ Бүлүү култууратын салаата уонна Н.Осипов, Р.Кысылбаиков уонча бөлөх кыттыылаах түһүлгэни тэрийбиттэрэ.

Быйыл А.Босиков көҕүлээһининэн Майаҕа «Сэргэ 2010» диэн ааттанан, үһүс төгүлүн оҕолорго тыыннаах доҕуһуолу көрүү-истии түһүлгэтэ тэрилиннэ. А.Босиков уонна В.Босикова иккиэйэҕин сүүрбүттэр-көппүттэр. Тэрийиэххэ диэтэххэ кыһалҕата, ньаҕайа-мачайа элбэх ини... Хата, улуус култууратын салайааччы Захар Никитин өйөөн, тэрээһин үчүгэй.

Аҕыс бөлөх кытынна:

- «Ый суола», «Ситим», сал. А.Босиков, Мэҥэ Хаҥалас;

- «ДНК», «Сайыы», сал. Н.Осипов, Горнай;

- «Тамай», сал. И.Местников, Мэҥэ Хаҥалас;

- «Хапчыр», сал. Р.Кысылбаиков, Үөһээ Бүлүү;

- «Айхал», Мэҥэ Хаҥалас, Ороссолуода;

- «Үрдэл», Чурапчы, Сылаҥ.

Г.Сергучев, Б.Бөтүрүөп, Лэкиэс, А.Иванов, М.Тумус буолан Дьүүллүүр сүбэҕэ кытта таҕыстыбыт. Дьон бөҕө оҕолору өйөөрү кэлбит. «Сэргэ», «Хардыы» бөлөх кыттааччылара баалар.

Тыаһы-ууһу Андрей Дмитриев («Каспер» диэн ааттыыллар) бэйэтин тэриллэрин туруоран хааччыйда. Үчүгэйдик оҥордо. Тыас-уус бэйэтэ эриэхэбэй эйгэ. Мачайа элбэх. Ону кыайа тутар буолбуттар. Барҕа махтал буоллун.

Туох биһигини үөртэ? Дьикти уларыйыы баар...

Урут тыыннаах доҕуһуол - уолаттар эйгэлэрэ этэ. Кыыс баар да буоллаҕына ырыаһыт буолааччы. Оттон бу түһүлгэҕэ кыттааччы аҥаара кыыс аймах буолан соһутта. Аҕыс бөлөхтөн иккитэ - «Ситим» уонна «Сайыы» - кыргыттар. Ырыаһыттыын-оонньооччулуун. Икки булкаас бөлөх баар: «Тамай» уонна «ДНК». Кэм-кэрдии уларыйбыт. Дьүһүн кубулуйбут.

Оонньуур таһым лаппа үрдээбит. Холобур, «Ый суола». Биллэр бөлөх. Ааспыкка оҕо түһүлгэтин кыайыылаахтара. Онон быйыл ыалдьыт быһыытынан кытыннылар. Оонньуур таһымнарын икки бүк эппиттэр. Ырыаны уустаан-ураннаан чопчу оонньооһун, туттуу-хаптыы, биэрии майгыта кэлбит. А.Босиков элбэхтик кэрийэ сылдьан нэһилиэктэринэн оонньотор эбит. Хайа баҕарар таһымҥа таһаарар кэм кэлбит. Быйыл оскуоланы бүтэрэллэр үһү. Ыһыллыбакка, салгыы үлэлииллэригэр баҕарабыт. Ону хайдах эрэ көнө сүнньүн булларар наада.

Кыргыттары сэнээһин кэмэ ааспыт. «Ситим» уонна «Сайыы» бөлөхтөргө сөп таһым баар буолан эрэр. Улахан да кыра да сыанаҕа оонньотон, таскайдаан, уопут эбэн барыахха сөп. Истээччини да, көрөөччүнү да сэргэтэр, дьиктиргэтэр майгыны толору ыҥырар кыахтаммыттар. «Ситимҥэ» өссө туспа буочар көстүөх курдук. «Сайыыга» бэйэ айымньыта элбэҕэ бэлиэтэнэр. Ити саамай наадалаах. Айымньы туспа буочарданнаҕына, бөлөх этэрин этэн бардаҕа ол. Быйыл эмиэ оскуоланы бүтэрэллэр. Эмиэ ыһыллыбакка үлэлиир усулуобуйаны тэрийэр наада.

«Тамай» булкаас бөлөх оонньуута лаппа үчүгэй санааны хаалларда. Хард-рок диэн арҕааҥҥы хайысхаҕа оонньуулар. Төрдүс кылаас үөрэнээччитэ 11 саастаах Эллэй Васильев диэн барабааҥҥа тэтим охсор киһилээхтэр. Барабаан кэннигэр көстүбэт. Бу оҕо айылҕаттан бэйэтигэр дорҕоонноох охсуулаах эбит. Кыһалҕата суох уустук тэтимҥэ киирэн охсон барар. Онтуката улахан киһи оонньуурун курдук иһиллэр. Бас-гитараҕа оонньуур кыыстаахтар. Гитаратын саҕа быһыылаах. Суола-гитараны кытары тэбис-тэҥҥэ түһэрсэ турара хайдах сөхтөрбөт буолуой? Хард-рок хайысханы мэнээк киһи ылла да оонньообот. Аны суола-гитараҕа оонньуур уол баар. Аата Айсыан Федоров диэн. Оонньуу баар оҕото. Ыраас, сымнаҕас тыас, чопчу барыы, оонньуу хамсааһына барыта баар эбит. Үчүгэй тээбиринньит көстүбүт. Хайысхатын сахатытан оҥордоҕуна, лаппа кэскиллээх бөлөх сылдьар.

Арыый сахалыы буочардаах оонньуулаахтара - «Хапчыр» бөлөх. Ыраас ырыа барыытын оҥкула баар. Бөлөҕүнэн ыллааһын - мээнэ кыайтарбат эйгэ. Балар оонньуур таһымнарын үрдэттилэр даҕаны, ханна баҕарар көстүөхтэрин сөп.

«ДНК» бөлөх. Кып-кыра дьон. Бэйэлэрин таһымнарыгар бэркэ оонньоотулар, ыллаатылар. Бу бөлөхтөн аныгы түһүлгэҕэ элбэҕи күүтэбит.

Түһүлгэ түмүктэрэ

«Чулуу гитара» - Айсыан Федоров, «Тамай». «Бастыҥ бас-гитара» - Донара Семенова, «Ситим». «Чопчу тэтим» - Аня Алексеева, «Сайыы». Анал биһирэбил Эллэй Васильевка ананна. «Бастыҥ клавишник» - Саргы Зыкова, «Тамай». «Бастыҥ ырыа» - Марьян Васильев, «Хапчыр». «Чулуу бөлөх» - «Ситим».

Кэлэр «Табык» уонна иһэр кэккэ сыллар кыыс оҕо кэрэһиттээх буолаллара күүтүллэр. Онно мунаах суох.

Оҕолор барахсаттар үөртүлэр. Аҕа саастаах доҕуһуолдьуттар үчүгэйдик такайбыттар. Маннык дьонноох буоламмыт, саха аныгы доҕуһуолун үгэстэрэ салгыы сайдар. Ыччаты уһуйар, суол ыйар дьонноох буолуу - улуу дьыала. Сыаналаныах тустаах этэ... Дьиҥэ.

Ааһан иһэн эттэххэ, Анатолий Босиков быйыл 50 сааһын туолла. Мустубут дьон кинини эҕэрдэлээтилэр. Саха доҕуһуолун саҥа долгунун иккистээн эргитиигэ быһаарар кылааты киллэрбитин бэлиэтээтилэр.

Сэргэ - саха омук им-бэлиэтэ... «Сэргэ» - аатырбыт-суолурбут бөлөх аата... «Сэргэ» - оҕо тыыннаах доҕуһуоллаах ырыатын-тойугун түһүлгэтэ...

Салҕанан бара турдун итинник...

«Сэргэ» түһүлгэ Дьүүллүүр сүбэтэ.

www.kyym.ru саайтан ылылынна