Наталья Михалева-Сайаны билбэт киһи, бука, суох буолуохтаах. Нэдиэлэ аайы тахсар кэтэһиилээх, кэпсээннээх «Кэпсиэҕэ» хомоҕой тыллаах суруналыыс, поэт күөх экран нөҥүө көрөөччүлэрин сүрэхтэрин үөрдэр, сүргэлэрин көтөҕөр. Ол да иһин кинини киһи эрэ барыта олус бэркэ билэр бэйэ киһитин курдук саныыр, ылынар буоллаҕа. Бүгүн, түгэн көстүбүччэ, Сайаны сандал сааспыт биир ылааҥы күнүгэр «Кыым» хаһыат мааны ыалдьытын быһыытынан ыҥырабыт. Кини ыам ыйын 9 күнүгэр төрөөбүт күнэ.



«Мин хайдах эрэ билэр курдукпун, өйдүүр курдукпун: өрүс үрдүк сыырын устун өрө-таҥнары үөмэхтэһэр үгүс дьону көрбүппүн...



- Өрүс үрдэ хара тордох курдук киһи да киһи этэ... Мин буоллаҕына кыбыстан өлө сыһабын. Акаары дьахтар быстыам дуо, инним диэки барарбар тиийэбин... - ийэм ити курдук долгуйан олорон хас түгэн түбэстэ да ол миигин аан бастаан өрүһү туораппыт түгэннэрин кэпсээн барааччы. Ол да иһин мин кыра эрдэхпиттэн ол «хара тордох курдук элбэх дьон» хайдах буолуохтаахтарын билэр курдукпун.

Мин күн сиригэр кэлэр кэмминэн ыам ыйын 9 күнүн, бу күн оонньуу-көр саамай үгэннээн турар түгэнин талбыппын. Сэрии тулаайаҕын хараҕынан оҥой-соҥой көрөн улааппыт оспот баастаах олохторун улуу Кыайыы уостубат өрөгөйүнэн уҕарытыммыт мин ийэлээх аҕам бу дьолунан да, сорунан да тэҥҥэ бычалыйар аһыы таммах амтаннаах ытык күннэрэ аны саҥа төрөөбүт оҕо эһиэнньэхтиир айдаанынан киэркэйбит», - Сайа төрөөбүтүн туһунан сэһэргээбититтэн быһа тардыы.



Айар үлэ абылаҥа



- Наталья Владимировна, дьон эйигин ордук ким быһыытынан ылынарый: суруйааччы курдук дуу, суруналыыс курдук дуу?



- Мин бэйэбин, бастатан туран, поэт быһыытынан ылынабын. Ол гынан баран, тэлэбиидэнньэҕэ кэлиэхпиттэн, дьон-сэргэ миигин ордук суруналыыс быһыытынан ылынар диирбэр тиийэбин. Баҕар, оннук санаа үөскүүрүгэр айымньыларым элбэхтик бэчээттэммэттэрэ сабыдыаллыыра буолуо. Кырдьыга, биир үчүгэй айымньыга хас нэдиэлэ аайы көлөһүммүн тохпут тэлэбиисэргэ биэриибин атастаһарга бэлэммин.



- Айар үлэҕинэн иэйииҥ киирдэҕинэ эрэ дьарыктанаҕын дуу, эбэтэр идэ курдук сыһыаннаһаҕын дуу?



- Ханнык баҕарар суруйааччы, ордук поэт, иэйиитэ киирдэҕинэ эрэ суруйар. Арыт, идэтийбит суруйааччы быһыытынан хамнастанан-таймаланан үлэлээбит киһи дии санаан ылабын. Хомойуох иһин, ити хаһан да туолбат ыра санаа. Аҥаардас айар үлэҕинэн хайдах даҕаны айаххын ииттибэккин. Ол иһин дьарык эрэ курдук илдьэ сылдьаргар күһэллэҕин. Биһиги, телесуруналыыстар, мэлдьи иллэҥ кэммит суох буолан, саатар ол киириэх да иэйиибитин саба баттаан иһэбит быһыылаах...



- Кэлин туох эрэ улахан таһымнаах уус-уран айымньыны суруйар санаалааххын дуу?



- Хайаан даҕаны суруйуоҕум дии саныыбын. Тоҕо эрэ наһаа эрэллээхпин. Мээнэҕэ иһийбэтэх буолуохтаахпын, испиттэн туох эрэ сүдү күүс тоҕо тэбэн тахсаары сылдьар быһыылаах диэн сылыктыы саныыбын. Күүс баарын билинэбин.



- Кистэлэҥ буолбатах буоллаҕына, туох айымньы буолуон сөбүй? Ханна эрэ «устуоруйаны олус сэҥээрэбин» диэбиккин таба түбэһэн аахпыттааҕым. Ол аата, айыллыахтаах айымньыҥ устуоруйаҕа сыһыаннаах буолуо дуо?



- Буолуон сөп... Мин уопсайынан, урут-уруккуттан устуоруйаны умсугуйан туран үөрэтэбин, түгэн көһүннэр эрэ итиннэ сыһыаннаах литератураны булан ааҕабын. Туох эмэ күттүөннээҕи таба тайаннахпына, ис испиттэн үөрэбин, дуоһуйабын.



- Ким суруйбутуттан, хайдах суруллубутуттан тутулуга суох ааҕаҕын дуо?



- Бастаан сыныйан көрөбүн. Кэлин талымастыыр буолбуппун ээ. Ааҕан баран кириитикэлии саныыбын, сөбүлэһэр-сөбүлэспэт мөккүөргэ киирэбин.



- Итиччэ ааҕар, үөрэтэр киһи науканан дьарыктаныаххын сөп эбит дии...



- Көннөрү биэриилэрбэр даҕаны, миигиттэн туох ирдэнэрин бука барытын сыныйан үөрэтэн билэ-көрө сатыыр идэлээхпин. Биир киһи олус хасыһан үлэлиирбин бэлиэтии көрөн баран: «Наука үлэһитэ буолуох киһи хаалбыккын», - диэбиттээх. Наһаа да наукаламматарбын, туох баар билиибин-көрүүбүн, чинчийиибин, баҕар, били улахан айымньыбар туһаныам турдаҕа. Билии-көрүү хаһан да мэһэйдээбэт. Суруналыыс киһи биэрэр, эбэтэр суруйар тиэмэтин ис дьиҥин үчүгэйдик билэр буоллаҕына эрэ матырыйаала табыллар.



- Кинигэҥ тахсыбатаҕа, чахчы да, ыраатта быһыылаах...



- Сотору кэминэн «Аата суох сибэкки» диэн кинигэм «Бичиккэ» бэчээттэнэн күн сирин көрүөхтээх. Хайыы-үйэҕэ Москубаҕа ыыппыттар. Онон сотору кэминэн эргийэн кэлэрэ буолуо. Бу кинигэбэр хоһооннор, кэпсээннэр, эсселэр киирдилэр.

Ону таһынан, публицистикаҕа дьоһуннаахтык ылсыахпын баҕарабын. Маҥнайгы үлэбинэн «Кэпсиэ» биэрии кинигэ буолан тахсыахтаах. Онно дьоруойдарым таһынан, үлэбит ис куукуната, хайдах уһуллубута, таҥыллыбыта эмиэ суруллуохтаах.



«Кэпсиэ» кэпсээнэ



- Наталья Владимировна, сорох соҕурууҥҥу суруналыыстар курдук, кыраныысса тас өттүгэр тахсан атын омуктар хайдах-туох дьаһанан олороллорун бэйэҥ илэ хараххынан көрөн-истэн бар дьоҥҥор тиэрдиэххин баҕарбаккын дуо?



- Ким баҕарыа суоҕай?! Ол гынан баран, биһиги тэлэбиидэнньэбит төһө кыахтааҕын аһара бэркэ билэр буоллаҕым эбээт... Син биир олоххо киирэр кыаҕа суоҕу ыра санаа оҥосто сылдьыахпын баҕарбаппын. Мэлдьи да буоларын курдук, туох баар былаан барыта үпкэ-харчыга кэлэн иҥнэн хаалар. Биир эмэ ааптар туруулаһан туран үлэлээтэҕинэ, наай гыннар биир-икки биэриинэн муҥурданыа. Бүттэҕэ ол... Оннук холобурдары тэлэбиисэринэн көрөөччүлэр да өйдүүр буолуохтаахтар. Ол курдук... Дьиҥинэн, манна диэн эттэххэ, саха киһитэ эт хараҕынан көрөн-истэн, хайдах баарынан уһулан дьонугар-сэргэтигэр уу сахалыы тылынан тиэрдибитэ төһөлөөх үчүгэй, туһалаах буолуо этэй. Саатар өрөспүүбүлүкэбит кэрэ миэстэлэрин көрдөрдөрбүт...



- «Кэпсиэҕэр» дьоруойдаргын бэйэҥ булаҕын дуо?



- Урут саҥа саҕалыырбар: «Нэдиэлэ аайы хантан элбэх баҕайы киһини булаары гынаҕын? Сахабыт сирэ кып-кыра, киһи көрдөрүөх айылаах киһитэ да аҕыйах. Мэлдьи биир дьону эргитэ сылдьан көрдөрөбүт», - диэн хара ааныттан сэрэппиттэрэ. Ону мин: «Аҕыйах ыйы биэриҥ, биэриим дьон-сэргэ сэҥээриитин ыллаҕына, дьоруойдарым бэйэлэрэ кэлиэхтэрэ», - диэбитим. Эппитим курдук буолбута. Билигин дьоруойдарым бэйэлэрэ миэхэ тахсаллар. Арыт сылы сылынан уочараттатабын. Бастаан дьоруойбун эргитэ сылдьан үөрэтэбин, ол тиэмэҕэ сыһыаннааҕы чинчийэбин. Ханнык да киһи буоллун, син биир атын дьону сэҥээрдэр туох эрэ ураты өрүттээҕин булан ылабын. Хас биирдии киһиттэн кэрэ кэпсээн тахсыан сөп.



- Аһаҕас эфиргэ үлэлииргэр араас бары тахсара буолуо дии?



- Киһи үөйбэтэх да өттүттэн быһыы-майгы тахсааччы. Холобур, ыалдьыккын "арааһа, соччо саҥарыа суох диэн" оросчуоттаммытыҥ кэннэ, киһиҥ саҥаран баран тохтуо суоҕа. Ол курдук, наһаа саҥалаах дии санаабыт киһиҥ төттөрүтүн биир тылы бэрт эрэйинэн ыган таһаарыа. Маннык түгэннэргэ хаһан баҕарар бэлэм буолуохтааххын. Биллибэтинэн-көстүбэтинэн салайан биэриэхтээххин. Ыалдьыты арыйарга, биир сүрүннүүргэ ураты күлүүс наада.

Биллэн турар, хас биирдии дьоруойбун сыныйан көрөллөр, тугу саҥарыахтаахтарын бэрэбиэркэлииллэр. Бу ханна баҕарар баар көстүү...

Урут биир чааһы даҕаны кылгас курдук саныыр эбит буоллахпына, билигин 26 мүнүүтэ тахсабыт. Инньэ гынан, хас биирдии сөкүүндэбитин ааҕабыт. Ол да буоллар, санаабытын түһэрбэппит, син биир тиэмэбитин толору арыйа сатыыбыт. Кыаҕы толору туһанан хайдах үлэлиирбин көрдөрбүт буоламмын - кыра аайы санаам түспэт. Хаһан баҕарар, хайдахтаах да хара былытынан бүрүллүбүт халлаантан сырдыгы көрдүү сатыыр айылгылаахпын. "Куһаҕан барыта үчүгэйгэ буолар" дииллэринии, билигин арыый холкутуйан, хата, айар үлэбинэн дьарыктанарбар кыах баар буолуох курдук. Туох да мээнэҕэ буолбат. Дьылҕам, булгу, тугу эрэ тосхойдоҕо буолуо...



Дьон-сэргэ туһа диэн



- Эн көҥүл буолууну хайдах өйдүүгүнүй?



- Хас биирдии хамсыыр харамай айылҕатынан көҥүлүн харыстыыр, күөмчүлэннэҕинэ көҥүлгэ дьулуһар. Омук, нация эмиэ өскө бэйэтин бэйэтэ бас билбэт буоллаҕына, көҥүлүн туруорсар сүрүн соруктанар. Кини устуоруйата көҥүлүн хайдах туруорсубутунан оҥоһуллар. Бары судаарыстыбалар төрүт сокуоннарыгар көҥүл мэктиэлэнэрин туһунан суруллар: тыл көҥүлүгэр, суобас көҥүлүгэр тиийэ. Ол эрээри сорох судаарыстыба ону тутуһар, сайыннарар, сорох - суох.



- Поэттар, суруйааччылар төһө көҥүллэрий?



- Суруйар киһи суруйбатаҕына сатаммат. Айымньы айыллар кэмигэр норуот да, уопсастыба да ирдэбилэ турбат. Ол гынан баран, айымньы нөҥүө норуокка туһааннааҕы туох эрэ этитэр буолуон сөп. Дьиҥнээх айар үлэһит төһө да былаах тута-тута хаампатар, үрдүкү түрүбүүнэттэн түрбүөннээх тылы-өһү эппэтэр, ханнык да баартыйаҕа, уопсастыбаҕа киирбэтэр, бэйэтин айымньытынан син биир норуот өйө-санаата уһуктарыгар, духуобунас өрөгөйдүүрүгэр үлэлэһэр дии саныыбын. Айымньы ааҕааччыга дьайар күүһэ улахан.



- Эн биллэр киһи буоллаҕыҥ дии... Эйигин ханнык да баартыйаҕа киллэрэ сатаабатахтара дуо?



- Оо, элбэх буоллаҕа. Бары кэриэтэ ыҥыра сатаабыттара. Бииргэ да сөбүлэҥмин биэрбэтэҕим. Айар киһи көҥүл буолуохтаах дии саныыбын. Ханнык эрэ баартыйаҕа киирэн хаайтарыа, хаатыйаланыа суохтаах.



- Холобур, Ойуунускай курдук улуу дьоммут норуоттарын туһугар былаах да туталларын кэрэйбэтэхтэрэ... Ол аата кинилэр бэлиитикэ эридьиэһигэр эриллэн хаайтарбыттара дуо?



- Мин саныахпар, судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй деятель - тус-туһунан өйдөбүллэр. Судаарыстыбаннай деятеллэр диэн, бастатан туран, норуот кэскилин туһугар туруулаһааччылар. Оттон бэлиитик, мин саныахпар, бастатан туран уочараттаах быыбары, былаас иһин киирсиини, баартыйаны өрө тутар киһи.

Хас биирдии айар үлэһит Ойуунускайдаахха тэҥнэһэр судаарыстыбаннай деятель буолбат. Кини уопсастыбаннай деятель буолуон сөп. Ол эрээри быһаарыылаах кэм кэллэҕинэ ким кимэ көстөн тахсар буоллаҕа дии. Баҕар балыктааҕар кэлэҕэй, сымыыттааҕар бүтэй курдук сылдьыбыт киһи норуотун туһугар ууга-уокка киириэ, онтон «норуотум кэскилэ» дии-дии араатардаабыт киһи ханна баҕарар биллибэккэ кирийиэ.



Эр киһи уонна таптал...



- Дьиҥнээх саха эр киһитэ хайдах буолуохтааҕый?



- Олоҥхоҕо да этиллэринии, айылгытынан даҕаны, эр киһи норуотун эрэйин-буруйун суох гынар, байылыат олохтуур иһин туруулаһар хорсун киһи.



- Хоһуун дьоммут наар «өрө" тахсыынан, карьеранан үлүһүйэр буоллулар дии санаабаккын дуо?



- Хайдахтаах да былаас былдьаһыыта, быыбар айдаана, соло-дуоһунас түбүгэ эр дьоммутун таптыыр дьоҕурдарын сууйан-сотон кэбиспэт ини. Таптал баар - сүдү күүс. Кэмниэ-кэнэҕэс олохпутун таптал салайыа, баһыйыа диэн итэҕэйбит киһи...



- Ол аата?



- Норуокка таптал, дойдуга таптал, тулалыыр дьоҥҥо-сэргэҕэ таптал, оҕоҕо таптал...



- «Икки ойохтонууну» хайдах ылынаҕыный?



- Бу билигин баар көстүү. Олохпут бэйэтэ оннукка сирдээн аҕалла диэххэ сөп. Билигин биһиги орто саастаах дьоммут ортотугар арыгыттан атыҥҥа дьоҕура уостубут, ону тэҥэ уопсастыбаттан туоратыллан хаайыыга сытар дьон бэрт элбэхтэр. Аны туран, кэмин иннинэ өлүү-сүтүү олус элбэх. Инньэ гынан, статистика да көрдөрөрүнэн, эр дьоммут тиийбэт. Быһата, «икки ойохтонуу», көссүүлэһии уопсастыбаҕа баар көстүү. Ону туох да омнуота суох холкутук ылынабын.



- Эн соҕотох дьахтаргын. Арай, бу көстүү бэйэҕэр тирээн кэллэҕинэ?



- Соҕотох сылдьыы - мин талан ылбыт дьылҕам. Ойохтоох киһиэхэ иккис ойох быһыытынан олоруом диэн соччо итэҕэйбэппин. Соҕотох, ол аата көҥүл сылдьарбын сөбүлүүбүн.



- Ардыгар, күүстээх сарыҥҥа өйөнө түһүөххүн баҕарбаккын дуо?



- Оннук түгэннэр баар буолааччылар. Ол эрээри, олох төһө да ыараханын иһин, суламмаппын. Айар киһи бэйэмсэх соҕус буолар ээ. Сэниэбин, сырабын ыыппакка бэйэм айар үлэбин эрэ өрө тутан диэххэ сөп. Инньэ гынан, кини кыһалҕатын көрүө да суохпун сөп.



- Бука, дьон эйиэхэ тапталларыгар билинэллэрэ буолуо?



- Билинэллэр. Онтон үөрэбин, ол миигин кынаттыыр. Мин эрэ буолуо дуо, ханнык баҕарар дьахтар онтон үрдүк дуоһуйууну ылара буолуо. Ити самнар-санньыйар кэмҥэр өрө тардар сүдү күүс, эмтиир эмп буолар.



- Кыргыттарыҥ улааттахтара дии?



- Улаатан. Улахан кыыһым София-Айхаана хайыы-үйэ ыал ийэтэ. Миигин эбэ оҥордо. Сиэним Сандал диэн. Билигин бэйэбин кытары бааллар. Кыра кыыһым Сыдьаайа омук сиригэр үлэлии, үөрэнэ сылдьар.



- Хаһыат сирэйэ биллэр. Кэпсэтиибитин түмүктүүр түгэммит ыган кэллэ. «Кыым» хаһыакка күндү ыалдьыт буолан кэлбиккэр, истиҥ сэһэргэһииҥ иһин махтанабын.



Сэһэргэстэ

Туйаара СИККИЭР



www.kyym.ru