Ыт уйатын саҕа хоһу барабаан тыаһа толорон кэбистэ. Үөрүйэҕэ суох киһи өйө көтүөх айылаах. Бу - «Одун» бөлөх эрчиллэр сирэ. «Одун» түс киһитэ Аскалон Павловка доҕоро, куорат биир биллэр тэрилтэтин тойоно төрдүс мэндиэмэҥҥэ эрчиллэр сир биэрбит.
Аскалону кытары кэпсэтэргэ оҥостон тиийиэххэ наада диэн, эрдэттэн ыйытык бөҕөтүн бэлэмнээбитим. Ама, ханна төрөөбүтүн туһунан ыйыта туруллуо дуо? Тыымпы туһунан Саха сирэ барыта билэр. Оттон кини көрүүлэрэ үгүс дьоҥҥо, ордук ыччакка туһалаах буолуоҕар саарбахтаабаппын.

Ыҥырар ырыалар, угуйар хоһооннор

— «Көҥүл» диэн ырыаҕын айаргар омугумсуйууга буруйдуохтара диэн дьаархана санаабатаҕыҥ дуо?

— «Туох эмэ буолан хаалыан сөп» диэн син биир искэр саныыр буоллаҕыҥ. Ол эрээри хоһооно 1992 сыллаахха суруллубута, матыыба суох буолан сыппыта. Уонча сыллааҕыта сөргүппүтүм.

— Арай, өйдөрүн тута илик оҕолор ити ырыаны истэн баран атын омуктары кытта «быһаарса» бардыннар?

— Атын омугу утары турууга буолбакка, бэйэни өрө тутууга туһуламмыт ырыа. «Кырбыахха» диэн буолбакка, «түмсүөххэ, бары бииргэ буолуохха» диэн - сүрүн санаата. Куттас буолумуохха, атыттарга баттатымыахха диэн. Кыра киһи буорахтаах буолар диэн. «Лааскайы кыратын көрүмэҥ» диэччилэр дии. Сыыһа өйдөбүл суоҕар эрэнэбин.

— «Эр хоһуун буол» ырыа-ны кэлиҥҥи үлэлэргиттэн биир саамай чаҕылхайдара дии саныыбын.

— Уолбар анаан тугу да суруйбакка сылдьыбыт эбиппин. Уолум аата — Эрхаан. Кини аатыгар дьүөрэлэһиннэрэн айбытым.

— Иһиттэххэ, бэйэҥ эрэ уолгар анаммыт буолбатах курдук. «Көҥүлү» кытары туох эрэ майгыннаһар өрүттээх -тэтиминэн да, ыҥырыытынан да. Туох өйтөн-санааттан, хайдах киһи итинник ырыалары айарый?

— Мин көрдөхпүнэ, Саха сирин ыччата наһаа намчытыйда, кыыс курдук буолуу элбээтэ. Үҥкүү ансаамбыллара араас дойдуну барытын кэрийэллэр, уолаттара кыыс курдук кыйбараҥнаһа сылдьаллар. Эдэр ырыаһыттарбыт эмиэ нап-нарыннык ыллыы сатыыллар, ытааһын-соҥооһун бөҕөтө. Атын омук дьоно көрөрүгэр хайдах буолуой? Сахалар бары манныктара буолуо дии саныыр буолуохтаахтар. Ону саба баттыахха наада. Эр киһи эр киһитинэн хаалыахтаах, эр киһи курдук сылдьыахтаах, тыыныахтаах, эр киһилии тыллаах-өстөөх буолуохтаах, оннук ыллыахтаах-туойуохтаах, туттуохтаах-хаптыахтаах. Уолаттарын эр киһилии иитиэхтээх. Маннык ырыалар саха киһитин, саха эр дьонун тэптэрэн биэриэхтээхтэр.

Саха тыла, дьылҕата, кэскилэ

— Оччоҕо ырыаҕа саамай сүрүнэ тыла буолуохтаах дуо?

— Эн бэйэҥ билэҕин дии, Мэхээс...

— Эн санааҕын истиэхпин, дьоҥҥо тиэрдиэхпин баҕарабын...

— Биллэн турар буоллаҕа! Туох да сибээһэ суох, уу ньамаан тыллаах-өстөөх ырыа элбээтэ аҕай: барыта «мин», «эйигин», «көрдөххүнэ», «баҕарабын» диэн.... Тыл туһунан мунньахтаабыппыт дии. Араадьыйалары ыҥыран «тоҕо итинник ырыалары биэрэҕит» диэн ыйытыы туруорбуппут. Өлөксөй Дьөгүөрэп салайааччылаах, Уххан эҥин кыттыылаах «Уус-уран сүбэ» тэриллибитэ.

— Хас да сыллааҕыта Тумус Мэхээлэ: «Аскалон кэлин аҥаардас тылынан эрэ үлүһүйэн, урукку курдук тупсаҕай матыыптарын сүтэрэн эрэр», — диэбиттээх. Сөбүлэһэҕин дуо?

— Тумус бэйэтэ итинниккэ үөрэппитэ. «Чорооҥҥо» сылдьан саҥа билсэрим саҕана «Чуумпуга» («Устугас тыал чуумпу киэһэҕэ...») ыллыырбын истэн: «Ити аата ырыа үһү дуо!ТПУ, МИН «улаханныы» олорон үс итинник ырыаны суруйабын», —диэбитэ. Кыыһырса сыспыппыт. «Соруйан кыыһырдабын. Эйиэхэ барыта баар ээ, нохоо», — диир. Ол курдук суолу буллара, киллэрэ сатыыр эбит, кэлин санаатахха. Оттон матыып туһунан эттэххэ, дьэ билбэтим. Ол эрээри матыып сүппүт диэн турукка киирэ иликпин.

— Аҕыйах сыллааҕыта саха тылын үөрэҕин бүтэрбитиҥ. Хаста да «туохха да үөрэппэттэр, тылы ырыттаран тахсаллар» диэбитиҥ.

— Мин онно эргэрбит, эмэҕирбит, урукку, уус-уран тылы үөрэтэллэрэ буолуо диэн киирбитим. Онтум барыта фонетика, морфология, синтаксис... «-лар, - лэр» сыһыарыы манна туруохтаах эҥин диэн. Математика курдук. Ити аата тугуй? Хата, былыргы түүр тылын үөрэтэллэрэ үчүгэй этэ. Дьэ үлүһүйэн истэхпинэ бүтэн хаалбыта.

— Мин көрүүбэр, онно үөрэниэххиттэн тылыҥ-өһүҥ биллэ тупсубут курдук дии.

— Дьэ, билбэтим. Оччону туһанным диэн этэр кыаҕым суох. Кинилэр тоҕо өбүгэлэрбит тылларын үөрэппэттэрий? Устудьуоннар ону билэн баран оскуолаҕа оҕолорго тиэрдиэх этилэр буоллаҕа. Оччоҕо оҕолор, дьэ, лоп-бааччы сахалыы саҥарар буолуох этилэр. Билигин буоллаҕына, ким да билбэт, билэ да сатаабат.

— Биллэр киһи буоларыҥ үөрэххэр туһалаабыта дуо?

— Ол эрэ иһин бүтэрбитим.

— Тылбыт кэскилэ хайдах буолуой? Аны биэс уон сылынан эстэр диэн онно-манна айдаар да айдаар буолаллар.

— Оннукка тиийэн хаалыахха сөп диэн куттанабын. Бары нууччалыы чалыгыраһа сылдьаллар дии.

— Оччоҕо хайдах гынабыт?

— Оскуолаҕа саха тылын элбэхтик үөрэтиэххэ, чааһын элбэтиэххэ наада.

— Өссө аҕыйыах курдук турукка киирдэ эбээт.

— Салайааччыларбыт утуйан олорбокко, үөһэттэн этиллибиккэ барытыгар сөбүлэһэн иһиэ суохтарын, туруулаһыахтарын наада. Ити өттүгэр татаардар маладьыастар.

— Оттон тылбыт тыынын уһатар туһугар ырыаһыттар, артыыстар тугу гыныахтаахтарый? Туох оруоллаахтарый?

— Бэйэҥ өйдөөн олороҕун: үчүгэй тыллаах ырыапары ыллыахха наада. Ол иһин кыһалла сатыыбыт. Хомоҕой тыллаах-өстөөх бэйиэттэр айымньыларын туһанныннар. Бэйэлэрэ суруйан дьаабылыыллар. Аны омуктуу ааттаналлар - Фиеста-үөдэн-сах диэн. Сахалыы ааттаннахтарына туохтара быстан түһэрэ буолла? Омуктар кэлэн төһө эрэ күлүү гыналлар... Кырдьык, эстэр кэллэ быһыылаах, нууччалыы тартаран бара тураллар. Былыр-былыргы негрдэр рэптэрин үтүктэн хоһоон ааҕан сордоноллор. Тугуй ити аата! Сымыйа буоллаҕа дии. Таах, мээнэ. Дорҕоонноро -«мИИн сүрЭЭхпин», «СААхам сИИрэ» диэн буолар.

— Саҥа тэриплибит «Уус-уран сүбэ» итиннэ тугу эмэ туһалыа дуо?

- Туһалыахтаах буоллаҕа. Итинник баар буолуохтаах. Онто суох буоллахха букатын иэдэйэбит.

— Былаан быһыытынан, ырыа араадьыйаҕа иһиллиэн иннинэ бу Сүбэ иһинэн ааһыахтаах. Арай, урукку курдук худсэбиэккэ кубулуйан, хаарчаҕы үөскэттин?

— Оннук буолара өссө ордук. Кубулуйдун, хаарчахтаатын. Итинник кэбилэнэ сылдьыахтааҕар, барыта ыраастанан таҕыстын ээ.

Киинэ

— Чэ, тылтан тэйиэххэ. Киинэ эйгэтигэр хайдах кэлэн хааллыҥ? Балайда үлэлэстиҥ быһыылаах: «Хара мааска», «Любовь моя», «Бриллиантовый теленок»...

— Быстах оруоллар. «Любовь моя» киинэни сөбүлээбэтэҕим, хайдах эрэ, өйдөммөт баҕайы. «Хара мааскаҕа» Дэһээккин мин куоласпынан саҥарбыта.

— Арай, олус үчүгэй сценарий аҕалан, сүрүн оруолу оонньоо диэтиннэр?

— Дьиҥэр, сыаҥкаҕа эҥин хаһан да оонньооботох киһибин. Оонньуом, кыайа сыһыам этэ дии саныыбын. Билигин аан дойду киһитэ барыта артыыс буолбат дуо? Никита Аржакову: «Куһаҕан киһи оруолун биэр эрэ», — диэн мэлдьи дьээбэлиибин. Иҥиэттэн кэбиһэр.

«Одун» уонна тыыннаах доҕуһуол

ОДУН. даҕ, (фольк.) Үөһэ олохтоох, модун, дьолуо, тыйыс (П.С. Афанасьев ред. «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта»).

— «Одун» бөлөххүтүн хаһан тэриммиккитий?

— Икки сыллааҕыта кыратык муста сылдьыбыппыт. Дьиҥнээхтик быһайыҥҥаттан оонньоон барбыппыт. Алтынньыга түмсэн, Дьөгүөрэптэр үбүлүөйдэригэр оонньообуппут.

— Бу кэнсиэркэ оонньуу гут? (Муус устар 11 күнүгэр киэһэ 5 уонна 8 чаастан Аска-лон Павлов «Олох мөккүөрэ» диэн айар киэһэтэ Опера уонна балет тыйаатырыгар буолуоҕа).

— Биэс ырыаны. Баҕар, эбии «Көҥүлү» оҥоруохпут.

— Тыыннаах бөлөҕү тэринии кэмэ кэллэ дуо? «Чороон» кэнниттэн сүүрбэччэ сыл соҕотоҕун сырыттыҥ дии.

— Бары да сырыттахпыт дии. Наар айаннаан тахсарбыт, онон бөлөх тэринэргэ бириэмэ да суох курдуга. Соҕотоҕун сылдьар, биллэн турар, судургу. Оттон тыыннаахтыы ыллыыр хайдах курдук үчүгэйин билэҕин.

— «Одунтан» ураты кимнээх кытталлар?

— Баһылай Еремеевкэ «Көстүбэт ситим» диэн хоһоон суруйан биэрбиппэр матыып айбыта. Александра Старостина «Устугас тыалы...» сахалыы уонна омуктуу ыллыыр. Кыыһым Луизаҕа быйыл «Сырдык мичээр» диэн ырыаны оҥорбутум. Уонна «Өркөн» ансаамбыл «Боотурдар үҥкүүлэринэн» кыттыаҕа.

— Үҥкүүттэн атына барыта бэйэҥ айымньыҥ буоллаҕа?

— Оннук. Арай сынньанар кэммэр уолаттар («Одун») Исай Брызгалов «Оһуокайын» ыллыахтара.

— Өтөрүнэн «Одун» толору бырагырааманан кэнсиэртиэ дуо?

— Репертуарбытын кэҥэтэ сатыыбыт.

— Кэлин тыыннаах бөлөх элбээтэ аҕай. Туохтан буолуой?

— Фонограмматтан сылайдахтара дии. Этэбин ээ: тыыннаахтыы оонньуу-оонньуу ыллыыр саҕа үчүгэй суох. Манныкка, бэл, күөмэйиҥ ыалдьыбыта биллибэккэ хаалар эбит. Туох эрэ атын турукка киирэҕин. Кэннибэр уолаттарым эркин курдук тураллара да саныахха астык.

Сүбэһит

— Онно-манна айанныы сырыттаххына кэлэн ыйыталаһаллара, сүбэ-ама көрдүүллэрэ буолуо. Туох диэн хардараҕын?

— Үксүгэр хайдах ырыаһыт буолуохха сөбүн ыйыталлар. Дьоҕурдаах, дьулуурдаах, иэйиилээх, тэтимнээх, куоластаах буоллаххына, искэр, төбөҕөр туох эмэ баар буоллаҕына ырыаһыт буолуохха сөп диибин.

Мэхээс СЭМЭНЭП

«Кыым», 2009 с., кулун тутар 26 күнэ, 11№


КӨҤҮЛ

Сүүс киһиэхэ сүгүрүйэн
Тоҥхороҥнуох кэриэтэ,
Бэргэн буулдьа аһылыга
Буолбут быдан, быдан ордук! Быдан ордук!
Сүүс омукка үтүрүллэн
Хам баттаныах кэриэтэ
Кырыктаахтык кыргыспыппыт
Быдан ордук! Оннук - ордук!

Хос ырыата:

Көҥүл, көҥүл, көҥүл 
Биһиэхэ күндү! 
Көҥүл, көҥүл, көҥүл 
Биһиэхэ үрдүк!

Былаҕайга былдьаммакка,
Быстах суолу тутуспакка,
Хааччах суолу тумна, куота
Сатаабыт быдан ордук, 
Оннук - ордук!
Олохпутун сөхсүнэммит,
Омукпутун сөргүтэммит
Очуос тааска бары бииргэ
Ыттыбыппыт быдан ордук. Оннук! Оннук!


ЭР ХОҺУУН БУОЛ

Өскө эн хараххын утары көрдүннэр -
Хараххын куоттарар буолума!
Өскө эн доҕоргун өстөөхтөр күөйдүннэр -
Быраҕан түҥ тыаҕа куотума!
Өскөтүн эйигин быдьардык үөхтүннэр -
Куттанан бөкчөччү туттума!
Хаан хабыр хапсыһыы үгэнин саҕана
Кылыскын умсары тутума!

Хос ырыата:

Өлөргүн умун, 
Кутталгын тумун, 
Эр киһи буол, 
Эр хоһуун буол! 
Хайдах да улуй –
Барытын тулуй, 
Эр киһи буол, 
Эр хоһуун буол!

Хайа да бэйэлээх омуктан саллыма, 
Модун-киэҥ санаанан самныма! 
Хайа да бэйэлээх киһилиин харсыһан, 
Саатар бэйэҥ чиэскин харыстан! 
Омугуҥ бэрдинэн киэн тутта этиэхтээххин, 
«Биһиги чулуубут» диэхтээххин, 
Омугуҥ туһугар охсуһуох тустааххын, 
Былааххын өрө тутуохтааххын!