Дойдулар сонуннарын, олохпут араас көстүүтүн, сайдыылаах киэҥ аартык таһымын харыс сири халбарыйбакка олорон, виртуальнай эйгэҕэ билсэр буолбуппут быданнаата. Үөрэхтээһин, наука, доруобуйа харыстабыла, социальнай көмүскэл, политика, история, экономика, бизнес, реклама, спорт, СМИ, культура, ыччат, тутуу, экспедиция, библиотека, онтон да атын - бука барыта Интернет ситимин нөҥүө сырдатыллар. Ол курдук, киэҥ-куоҥ, киин сирдэр тустарынан олохтоохтор бэйэлэрин сирдэрин-уоттарын, үлэһит дьонун, үөрэнэр-иитиллэр кыһаларын тустарынан анал Интернет-сайтары оҥороллор. Оттон дойду салайааччылара тус бэйэлэрэ анал Интернет-портал тэринэн, ол нөҥүө норуоту кытары сибээстэһэллэр. Манна кинилэр элбэх өрүттээх түһүмэхтэргэ үлэ хайдах баран иһэрин, туох ыарахаттар баалларын этэллэр.

Ол курдук, хайа баҕарар кэм бэйэтин суолун-ииһин хаалларар. Арыт үөйбэтэх өттүттэн айыллыбыт барыта суулларыллар, сороҕор дьон өйүн-санаатын баайыы тэнийэр, ол эрээри онтон ордон хаалаллара уостан түспэт, умуллан хаалбат норуот ыллыыр ырыалара буолаллар. Музыкаҕа ууруллубут, чочуллубут айымньы урукку кэми тилиннэрэн, санатан ааһар кыахтаах. Субу кэрдиис кэмҥэ дылы балтараа тыһыынчаттан тахса араас хайысхалаах музыкальнай сайтары үөрэтэн кэллим. Виртуальнай эйгэҕэ үксүн ханнык ырыалар баалларый? Официальнай сайтарга кэлиҥҥи кэмҥэ виртуальнай ретро фонотека элбээтэ. Урукку сэбиэскэй маассабай ырыалар историялара, тыллара, mрЗ форматка уһуллан иилиллэн тураллар, онон онно киирэн историческай хабааннаах хайа баҕарар ырыаны истиэххэ син.

Маны тэҥэ виртуальнай эйгэҕэ тас дойдуттан ырыа эгэлгэ хайысхата тоҕуоруһар, холобур, джаз: Nina Simone, Freddie King, Charles Brown, рок іттµттэн классика: Elvis Presley, Janis Joplin, Jetro Tull, King Crimson, ELP, Pink Floyd, панк классикатыттан: Patti Smith, Nina Hagen, Siouxsie & The Banshees, авангард хайысхаттан: Diamanda Galas, LAIBACH, 80-90-2000 сыллардаа±ы рок: U2, R.E.M., Depeche Mode, Sinead O`Connor, Bjork, P.J.Harvey, эстрада итиэннэ поп-музыкаттан: Еdith Piaf, Mireille Mathieu, The Platters, Tom Jones, Celine Dion, Matia Bazar, Emma Shapplin, Christina Aguilera, Jamiroquai, трип-хоп уонна электроннай музыка кімітµнэн: Massive Attack, Tricky, Portishead, Morcheeba, ону тэІэ клубнай электроннай музыка диэнтэн: Everything But The Girl, Mr. Oizo, Chemical Brothers, Benny Benassi уонна да атыттары булан истиэххэ син.

Ону тэҥэ Россия биллэр ырыаһыттарын авторскай сайтара күн аайы эбиллэ, сайда тураллар. Порталларга артыыстар киинэҕэ, видеоҕа уһуллубуттара көстөр. Уонна итилэртэн үгүс музыкальнай сайтар кыттыан баҕалаах дьону ырыа түһүлгэтигэр ыҥыраллар.
Олортон Аан дойдуга саамай киэҥник биллибит, элбэх кыттааччыны түмэр виртуальнай ырыа түһүлгэтэ Евровидение ырыаҕа күрэҕэ буолар. Манна нэһилиэнньэҕэ тэнийбит, үгүс киһи өйдүүр тылынан хит айымньыны толорууга күрэхтэһэллэр. Хас биирдии дойдуттан иккилии ырыа ылланар. Виртуальнай куоластааһыҥҥа ким баҕарар, ханнык баҕарар дойдуттан Интернет ситимигэр киирэн, тус санаатын хаалларара көҥүл, үчүгэй түмүктээх ырыаһыт кыайар. Оҕолорго аналлаах ырыаҕа Интернет-күрэх Россия үрдүнэн аҕыйаҕа суох. Ол курдук, оҕолор эйэ туһунан бастыҥ ырыаҕа киирсэллэр. Россия араас муннугуттан оҕолор бэйэлэрин толорууларыгар ырыаларын ыытан күрэхтэһэллэрэ уонча сыл буолан эрэр. Ол тухары Саха сириттэн биир да оҕо оннук күрэххэ кыттан көрө илик. Маннык виртуальнай ырыа түһүлгэлэригэр дьиэттэн тахсыбакка олорон кыттар буолан, барыһа элбэх. Толорооччу кыайыылаах тахсыбатаҕына даҕаны үп-харчы өттүнэн ночооттоох хаалбат.

Интернет-ырыа күрэҕин үксүн продюсердар киэҥ араҥаҕа биллэ илик, саҥа тахсан эрэр толорооччуга анаан тэрийэллэр. Эдэр музыканнар, бөлөхтөр бэйэлэрин айымньыларын анал сайтка иилэллэр. Кыайбыт дьоҥҥо наҕараада даҕаны көрүҥэ атылыы буолар. Ол курдук, тэрийээччилэр көмөлөрүнэн босхо ырыа уһултарыахтарын, эбэтэр киэҥ-куоҥ саалаҕа "сулустары" кытта тэҥҥэ биир концерка ыллыахтарын син. Табылыннахтарына салгыы шоу-бизнес долгунугар устан, күөрэйэн иһиэхтэрин сөптөөх.
Саҥа технологияҕа олоҕуран ыытыллар күрэхтэр судургу да гыннаплар, авторскай быраабы кэмигэр хааччымматах буоллаххына, айбыт үлэҕиттэн матыаххын син буолар. Оннук бырааптаах буоллахха көмүскэнэн айымньыны бэйэҕэ төннөрөр дөбөҥ. Араас дойдуттан биирдиилээн дьон Интернеткэ киирэн, саҥа олох ситимигэр аһаҕастык иилиллэн турары хайа баҕарар диэки халбарытыан сөп. Онтон биир түбэлтэни кэпсиир буоллахха, дойду биллэр "Машина времени" бөлөх лидерин Андрей Макаревич ырыатын тас дойдуга быыбар иннинээҕи агитация кэмигэр көҥүлэ суох бу күннэргэ туһана сылдьалларын билэн, модьуйан тохтоппута диэн автор порталын администратора биллэрбитин бары да истибит буолуохтаахпыт.

Музыкальнай сайтар маны тэҥэ бэйэлэрин оҥорон таһаарбыт ырыаларын-тойуктарын, ырыаһыт толоруутугар устубут киинэлэрин киэҥ араҥаҕа Интернет ситимин нөҥүө атыыга таһаараллар. Онон ханнык баҕарар ыраах дойду сайтыгар киирэн, төлөөн, үлэһии бэрээдэгинэн бэйэ фонотекатын хаҥатыахха син. Ол эрээри атын омук сириттэн атыылаһан ылбыт музыкальнай айымньыны барыс киллэрэр туһуттан эргинэр бобуллар. Биһиги Сахабыт сиригэр оннук коммерческай хабааннаах сайтар бааллар. Кинилэр атыылыыр музыкальнай айымньыларын дөбөҥнүк өһүлэн, хос-хос устан, элбэтэн барыс киллэринэн атыылыы сылдьар дьоннор эмиэ көстөөччүлэр. Үгүс дойду музыкальнай үлэлэрэ бэлэми устан ылан атыылыыртан көмүскэл кодтаах буолаллар, ол эрээри аан дойду үрдүнэн Кытайга дьиҥ-чахчы аккредитациялаах фирмаҕа оҥоһуллубут музыкальнай айымньы хайа да ааттаах бэйэтин дьыалатын баһыйбыт программист сатаан өһүлбэт гына кистэл араҥаччылаах буолар. Онон кинилэр продукцияларын копиялыыр уустук.
Оттон итинник түбэлтэ Интернет ситимигэр аҕыйаҕа суох буолар.

Сахалыыга чугас тыллаах-өстөөх Интернет-сайтарга өҥөйөн көрдөххө, үксүн киин куораппытыттан балай эмэ киһи ник көмөтүнэн үөмэн киирэн, ону тэҥэ тарбахха баттанар ахсааннаах дьон илэ ааттарын-суолларын ыйан туран, санаа атастаһаллар, куолулаһаллар. Сорохтор хомойуох иһин атын дьону түһэрэ сатаан, арыт уопсай этикиэккэ сөп түбэспэт тыллары суруйан хаалларбыт буолаллар. Манна суруллубуту сахалар эрэ аахпаттар. Тас омук сиригэр саха тылын үөрэппит дьон, ону тэҥэ Саха сирин интэриэһиргиир омук чинчийээччилэрэ эмиэ тылбаастатан, суруллубут тиэкистэр ис хоһооннорун сиһилии билсэллэр. Мин билэрбинэн, саха тыллаах форумнары арҕаа омук дойдутугар үгүс судаарыстыба - Англия, Болгария, Венгрия, Германия, Голландия, Польша, Франция, илиҥҥилэртэн Кытай, Япония, Корея, ону тэҥэ тылбытынан олус чугасыһар омук сирдэрбититтэн Турция, Азербайджан, Казахстан сотору-сотору киирэн билсиһэллэр. Кинилэр биһиги университеппытыгар кэлэн, саха тылын үөрэтэн бараллар. Омук учуонайдара саха тылын-өһүн Интернет ситимигэр туттуу туһунан санааларын суруйаллар, үксүн тылгытын сыыһырдымаҥ диэн сүбэлииллэр.
Онон көстүбэт-биллибэт икки ардынан киэҥ эйгэни кытта алтыһыы ситимэ күнтэн күн тэнийэр, сайдар. Онтон биһиги республикабытыгар виртуальнай эйгэҕэ олоҕуран, ырыаҕа күрэхтэр төһө баһаамнык ыытыллалларый?

Оннук сирдэртэн биирдэстэринэн "Ырыа кырдала" сайт буолар. Манна киирэн сэһэргэһэр дьон оттомноохтук, арыт олохтоохтук кэпсэтэн ааһаллар. Бу сайты тэрийэн үлэлэтэр дьон бэйэлэрин виртуальнай эйгэҕэ Синильга уонна Qwег дэнэллэр, онон сайт авторскай диэҥҥэ чугас. Манна бастаан утаа (2007 с.) араас кэмҥэ суруллубут ырыалар тиэкистэрэ бэчээттэнэн алфавитнай системаҕа киллэриллэн, билиҥҥи туругунан барыта 229 мелодист айымньытынан 1463 ахсааннаах ырыа тыла (ол иһигэр 98 оҕолорго аналлаах ырыа) иилиллибит. Ырыа ахсаан өттүнэн күнтэн-күн эбиллэн иһэр кэскиллээх. Ону тэҥэ музыка, культура эйгэтигэр туох хамсааһын, сонун баар буолбута тутатына манна сырдатыллар. Ол курдук, билиҥҥи туругунан сайтка барыта сүүрбэттэн тахса интервью, mрЗ формакка биэс уонча ырыа, биэс уонтан тахса ыстатыйа, сэттэ уонча сонун, 1465 хаартыска, уопсайа 1639 комментарий суруллан хаалларыллыбыт. Кэпсэтэр түһүлгэҕэ (форумҥа) барыта 1437 тема ырытыллыбыт. Бу сыыппараларга саҥа арыллыбыт "Музыкальнай блог" туругун киллэрбэтим. Блогка араас файл иһигэр 45 сонун, ону тэҥэ хас да видео, mрЗ, 59 ырытыы көстөр.

Ааспыт сыл бүтэһик ыйа рөспубликабытыгар бэлиэ түгэни бэлэхтээн ааста. Ол курдук, ахтан ааспыт сайтым Интернет нөҥүө ыытыллар сахалыы ырыаны толорууга күрэҕи биллэрэн, Саха сиригэр бастакы виртуальнай ырыа түһүлгэтин ыытта. Бу тэрээһини Саха сирин ырыа айааччыларын холбоһуга өйөөтө. Күрэх сыалынан — соругунан сахалыы ырыаны виртуальнай эйгэҕэ таһаарыы, сахалыы ырыа туһунан айымньылаах кэпсэтиһии эйгэтин тэрийии, саҥа технологияны туһанан сахалыы ырыа сайдар суолун кэҥэтии буолла.
Ол эрээри, бу түргэн сырыылаах ситим үлэлиир таһыма киин сиртэн тэйэ сытар кыракый сэлиэнньэҕэ хаһан тиийэрэ олоҥхолоох остуоруйа буолара билиҥҥи да кэмҥэ баар түгэн буолар. Онон үгүс дьон бу үтүө тэрээһин туһунан истибэккэ да хаалбыттара буолуо диэммин, билбит-көрбүт, аахпыт-үөрэппит киһи быһыытынан сырдатан эрэбин. Сайт автордара кинилэр соторутааҕыта ыыппыт тэрээһиннэрин суруйан эрэрбин түһээн да баттаппаттар, бэйэбин да илэ көрөн билбэттэр, кинилэр оҥорбут саайтарын чинчийэрбин да сэрэйбэттэр.

Виртуальнай ырыа күрэҕэ Саха сиригэр.

Ырыа күрэҕин сүрүн ирдэбилинэн биирдиилээн толорооччулар, сахалыы ырыаны сэҥээрээччилэр баҕа өттүнэн 18 саастарыттан кытыннылар, ону тэҥэ бу күрэххэ идэтийбит ырыаһыттар уонна концерт тэрийээччи үлэһиттэр кыттыыны ылаллара көҥүплэммэтэ (авт.: Аныгыскы күрэх төттөрүтүн идэтийбит ырыаһыттарга анаан ыытыллара буоллар). Күрэххэ кыттарга киирбит ырыалар сайт архыыбыгар хаалаллара уонна сайтка туруоруллаллара болҕомтону тардар. Кыттааччылар аҥардас сахалыы эрэ тылынан ыллаан-туойан күрэхтэспиттэрэ биһирэбиллээх. Ырыа толоруллар темата хааччахтаммата, фонограмманы туттуу көҥүллэннэ, ону тэҥэ доҕуһуоллаах эбэтэр доҕуһуола суох тыыннаах куолаһынан ыллыахха эмиэ син этэ. Маны барытын кыттааччы бэйэтэ хайдах сатанарынан тэриннэ. Техническэй өттүн көрөр буоллахха, күрэххэ mрЗ формакка эрэ уһуллубуг ырыалаах дьон кытынна. Кыттар туһунан баҕа санаатын биллэрэр илдьити толорооччу Интернет нөҥүө сайтка бэйэтин толоруутугар устубут ырыатын, оттон улуустан кыттар түбэлтэҕэ электроннай аадырыска, Туймаада туонатыттан кыттааччылар файл атастаһар Интернет-ресурс өҥөтүнэн туһаналлара табыгастаах өттүнэн буолла. Ону тэҥэ илдьити ыытарга араас сыһыарыылар ирдэннилэр.

Барыта 24 кыттааччыттан олорор сирдэринэн ыллахха маннык хартыына тахсан кэллэ: улуу Туймаадабыт туонатыттан — 11, Сунтаартантан — 2, Чурапчыттан — 2, Эдьигээнтэн — 3, Намтан — 1, Мэҥэ-Хаҥаластан — 1, Бүлүүттэн —1, Уус-Алдантан — 1, Усуйаанаттан — 1, Верхоянскайтан — 1 кыттааччы. Ол иһигэр 11 кэрэ куолар, 13 эр бэртэрэ күөн көрүстүлэр. Саастарынан ылан көрөр эбит буоллахха маннык: 18 саастаах — 1, 20-30 диэри — 16, 30-40 диэри — 4, 40-50 диэри — 1, 50-65 диэри — 2 киһи. Идэлэринэн, дьарыктарынан эттэххэ компьютернай куруһуок салайааччыта, улуус хаһыатын корреспондена, 4 устудьуон, госсулууспалаах, учуутал, үрдүк үөрэх кыһатын преподавателэ, культура эйгэтин үлэһитэ, программист, ИП, радио үлэһитэ, пенсионерка, инбэлиит да бааллар.
Күрэх хас эмэ түһүмэхтэргэ олоҕуран ыытылынна: 1 түһүмэххэ толоруллубут ырыа туһунан матырыйааллары этиллибит аадырыска хомулунна, 2 түһүмэххэ интернет - куоластааһын тэрилиннэ, 3 түһүмэххэ ахсынньы ыйга күрэх түмүгэ таһаарыллан, кыайыылаах аата ааттанна.

Ырыа күрэҕэр киирбит матырыйааллары анал дьүүллүүр Сүбэ билсистэ.
Дьүүллүүр Сүбэ толорооччу таһымыттан көрөн маннык наҕараадалары туттарда:
1 бириэмийэ (10 тыһ. солк. кээмэйдээх) Виталий Очиров, (Мэҥэ-Хаҥалас)
2 бириэмийэ — (7 тыһ. солк. кээмэйдээх) — Герасим Павлов, (Эдьигээн)
3 бириэмийэ — (5 тыһ. солк. кээмэйдээх) — Ирина Реева, (Нам)
Интернет нөҥүө куоластааһын түмүгүнэн "Истээччи сэҥээрбит ырыата" диэн анал бирииһи Александр Неустроев (Дьокуускай к.) ылла.
Толорооччуларга кыайбыттарын туһунан туоһу сурук туттарылынна, харчынан бириэмийэ бэрилиннэ. Дьүүллүүр сүбэ састаабыттан хас биирдии киһи анал бириистэри олохтоото. Ону тэҥэ айар холбоһуктар, атын тэрилтэлэр, биирдиилээн дьон анал бириистэри туттартаатылар.

Маннык үрдүк технологияны туһанан ырыа күрэҕин иилээн-саҕалаан ыытыы кэтээн көрөрбүнэн атын биирдиилээн да дьон эбэтэр тэрилтэ да тэрийбит сибикитэ биллибэт. Онон маннык көрүҥнээх ырыа күрэҕин ыытарга республикабыт үрдүнэн аан бастакы холонуу буолар. Ол да иһин буолуо, соторутааҕыта ыытыллыбыт Интернет нөҥүө ырыа күрэҕин этэн аһарбытым курдук, нэһилиэнньэ үгүс араҥата билбэккэ, истибэккэ хаалла. Ахсаан өттүнэн эттэххэ 24 толорооччу кыттыбыт. Бу сыыппара элбэх дуу, аҕыйах дуу? Элбэх диэҥҥэ дьүөрэлэспэт. Аҕыйах да диир табыллыбат. Сөптөөх информация уонна түргэн интернет улуус аайы үлэлиирэ буоллар, балай эмэ киһи кыттыан син эбит.

Биһиэхэ Интернет ситимин туруга уопсайынан хайдаҕый? Республика үрдүнэн оскуола аайы информатика уруоктара ыытыллыбыттара, компьютернай кылаастар баар буолбуттара, Интернет да ситимэ киирбитэ хайыы-үйэ быданнаата. Ол эрээри тыа сиригэр Интернет үлэтэ бытаан, үксүгэр ол ситим холбоммут буолан баран сатаан үлэлээбэтэ үгүс. Дэриэбинэҕэ Интернет-аадырыс даҕаны үчүгэйдик, биллэрдик тарҕаммат эбит. Оннооҕор улуустан сылдьар учуутал киин сиргэ кэллэҕинэ баччааҥҥа диэри сахалыы сайтар ааттарын-суолларын туоһулаһар. Биллэр-көстөр www.ykt.ru сайты даҕаны харахтыы иликпит дииллэр. Тыа сирэ үксүгэр уруккулуу араадьыйа, хаһыат, телевидение нөҥүө сонуну истэр. Аныгы олоххо балартан сайт аадырыстарын нэһилиэккэ түргэнник тириэрдэргэ саамай табыгастааҕа телевидение буолар. Араадьыйа нөҥүө тутатына элбэх дьоҥҥо тиийимтиэтэ суох, хаста да хатылыыр табыллыбат. Хатылаатахха даҕаны кулгаахха сөптөөхтүк хатанара саарбах. Оттон хаһыат ыал аайы баар буолбат. Онон Интернет туһунан республика телевидениетин салалтата бэйэ өттүттэн сахалыы тыллаах-өстөөх сайтары буор босхо көрөөччүлэргэ ыйан биэрдэр, тыа сирэ даҕаны аныгы олоҕу баттаһан иһэрэ харахха быраҕыллыа этэ.

Эдэр ыччат тыа сиригэр тиийэн үлэлиэн баҕарбат. Дьиэ-уот даҕаны эдэр үлэһиккэ анаан бэлэмнэнэр, үлэ баар. Эдэр киһиэхэ тыа сиригэр билиҥҥи кэмҥэ үлэ, дьиэ эрэ буолбакка түргэн Интернет-ситим эмиэ наада. Билиҥҥи олох араас көстүүтэ онно түмүллэр. Ыччат олохтон хаалыан баҕарбат. Киин сиргэ кэлэн 5-6 сыл үрдүкү технологияны сэргээн, саҥа үөрэх ылынан, үлэһит буолбут киһи сайдыылаах үөс сиргэ талаһара саамай сөп.

 

Кэлэр да кэмнэргэ үрдүкү ситим көмөтүнэн Синильгалаах Qwег тиһигин быспакка виртуальнай ырыа күрэҕин тэрийэ туруохтара, онон кытыы сирдэртэн талааннар өссө тахсыахтара диэн эрэнэбин.

 

www.sakhasire.com

 

Анна Борисова хаартыскаҕа түһэриитэ