| «Ийээ» диир тыл күүһүнэн |
| 10 октября 2008, 23:17 | Көрдүлэр: 14551 | Ыстатыйалар |  |
|
1985 с-тан «Ыһыах» ансаамбыл солисткатынан ыллаан сыанаҕа тахсар, «Айтал» студия театрыгар үлэлиир. 1996 с-тан бэйэтин ырыаларын толорор. «Чуона-96» эстраднай ырыа күрэҕэр I степ. лауреат буолар. Сольнай кэнсиэрдэрэ: «Дьылҕабар махтанабын», «Ис сүрэхтэн». Икки сольнай альбомнаах (үсүһэ сотору тахсыахтаах), бэйэтин ырыаларыгар 5 музыкальнай клиптээх. Культура уонна Искусство колледжын режиссура салаатын уонна СГУ СФКФ культурология салаатын үөрэнэн бүтэрбитэ. Айымньыларбын бэйэбэр эрэ илдьэ сылдьыбакка, дьоҥҥо-сэргэҕэ көрдөрүөхпүн, айар үлэ абылаҥар ылларбыт үөрүүбүн үллэстиэхпин баҕарабын. Онон бу үһүс дьоро киэһэбин тэрийэн эрэбин», - диир алтынньы 19 күнүгэр «Кыыс тойүга» диэн Дьокуускай куорат олохтоохторун уонна ыалдьыттарын Ийэ күнүнэн эҕэрдэлиир кэнсиэрэ буолаары турар саха эстрадатын биир ураты талаана, киэн туттуута – Ангелина Файрушина, барыанньатын таһаара, итии чэйин кута-кута. Түбүктээх үлэ кэнниттэн киэһэлик көрсөн, ханна да сүпсүгүрэ ыксаабакка атах тэпсэн олорон кэпсэтэбит. Айар киэһэтэ Дьиэ кэргэн сылыгар сөп түбэспит уонна Ийэ күнүгэр ананар. Онон кэнсиэр «дьиэ кэргэн», «ийэ» диэн кэрэ өйдөбүллэри өрө тутар, бу тиэмэ тула туруоруллар буоллаҕа диэммин, ырыа, айар үлэ туһунан стереотип буолбут ыйытыылары туора ууран, төрөөбүт, иитиллэн-улаатан тахсыбыт дьиэ кэргэнин туһунан ыйыталастым. — Ийэм Ирина Ильинична Михайлова нуучча тылын учуутала этэ, билигин 73 саастаах, аҕам Егор Алексеевич Анисимов совхозка, маҕаһыыҥҥа үлэлээбитэ, 74 саастаах. Аҕам Сунтаартан, оттон ийэм улахан олоҥхоһуттар, тойуксуттар, оһуохайдьыттар уутуйан үөскээбит сирдэриттэн — Арыылаах Уһун Күөл диэн дэриэбинэтиттэн төрүттээхтэр. Ийэм Хадаҥҥа учууталынан ананан кэлэн, онно олохсуйан хаалбыттар. Билигин онно олороллор. Бииргэ төрөөбүт алтыабыт — барыта кыыс аймах. Мин төрдүс оҕобун. Ийэбит үксүн оскуолаҕа сыддьар. Учуутал үлэтин түбүгэ дьиэтигэр да кэллэҕинэ, бүппэт. Олох соло буолбат. Онон дьиэбит иһигэр оҕолор бэйэбит эрэ күнү-күннүктээн буккуллабыт. Элбэх буоламмыт араастаан толкуйдаан оонньуу бөҕөтүн оонньуубут. Кырабытыгар, хата, эбэлэрбит кэлэн көрсөн күүс-көмө бөҕө буолаллар этэ. Ол иһин эбитэ буолуо, саастаах, кырдьаҕас дьоҥҥо ордук сыстаҕаспын, сүрдээҕин ытыктыыбыт. Ыалларбыт да кырдьаҕас дьоннор этэ. Дьэ онно ийэм биирдэ эмэтэ ыалга бараары гыннаҕына, мин ытаан да туран барсар үһүбүн. Билигин да ахталларынан, оччолорго наар ийэбин батыһар саҥнаах эбиппин. Эмээхситтэр-оҕонньоттор сылаас-сымнаҕас сыһыаннара, остуоруйаҕа курдук алыптаах-кистэлэҥнээх эргэ дьиэлэрэ-балаҕаннара угуйара да буолуо. Оо, кинилэр үүттээх чэйдэрэ, сүөгэйдээх лэппиэскэлэрэ, алаадьылара минньигэһин эриэхсит! Сайынын дьоммутун кытта бары субуруһан, кус оҕотун курдук батыаккалаһан сир астыы барааччыбыт. Хас да сыллааҕыбытын да булар быһыылаах этибит. Аны, ийэбитин батыһан кэнсиэрдэргэ, буолуохтааҕын курдук, көтүппэккэ сылдьарбыт. Дьиэбит кулууптан чугас турар этэ. Ол иһин артыыстар да үксүн биһиэхэ түһэллэрэ. Дьэ кинилэр киэһэ кэнсиэр кэнниттэн кэлэн, кырааскаларын эҥин барытын суунан баран, биһиги остуолбут тула олорон кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдииллэр. Ону биһиги, «утуйуҥ» да дииллэрин истибэккэ, наһаа дьиктиргээн көрөр, кэпсээннэрин умсугуйан истэр буоларбыт. Баҕар, мин кистэл санаам онно үөскээбитэ буолуо. Култуура эйгэтэ, кэрэ эйгэ, ырыа... Хайдах эрэ тардар, утуйар курдуга. Ол гынан баран кыра сылдьан ыллаабат этим. Оҕо сааһым туһунан өйбөр хаалбыт ахтыым «Кыыс тойуга» диэн ырыа буолан тахсыбыта. Сахаҕа сырдык сэбэрэлээх, арылхай харахтаах Ангелина оҕо сааһын, дьонун туһунан истиҥник, бэрт минньигэстик күлэн кэбиһэ-кэбиһэ, киһи манньыйыах сылаастык ахтарын истэ олордоххо, чуораанчьк лыҥкынаан ыларын курдук, дьоллоохтук күлэн быычыгырыыр, өгүрүк-төгүрүк көрбүт, эрбэйбит кыысчаан хараххар көстөн кэлэргэ дылы. Онон өйгөр: «Оҕо Ангелина хайдах этэй? Тугу интэриэһиргиирэй, сөбүлүүрэй, оччолорго тугунан «тыынарай»? — диэн ыйытыы бэйэтэ үөскүүр. - Оскуолаҕа сыддьаммын ыллаабат этим. Ол гынан баран ырыаһыт курдук көрөллөрө, ийэм ыллыыр буолан буолуо. Өссө суон баҕайы куоластааҕым. Бастакы учууталым (наһаа сөбүлүүр этим, улаатыахпар диэри олох идеал оҥостубутум, билигин да күндүтүк, чугастык саныыбын) кэлин кэпсээбитэ: маҥнайгы чуораан күнүгэр саҥа үөрэнээччилэрин паарталарынан олордуталаан, биир-биир билсиһэн ааттарын ыйыппыт. Мин, нап-нарын, муус-маҥан, симик баҕайы киһи, чөмчөллөн олорор үһүбүн. Чугаһаабытыгар: «Ангелина», — диэн сөҥөдүйбүппүн, онно кини наһаа соһуйбут үһү. Кып-кыратык саҥарыа диэбитэ буолуо. Миэхэ онтум комплекс буолан хаалбыта. Кыбыстаммын олох саҥарбат этим, бэйэм-бэйэбэр сылдьааччыбын. Ол сылдьан эмискэччи саҥардахпына, атын киһи саҥарарын курдук, хайдах эрэ дьиктитик тахсар этэ. Уйбаан Ороһуунускай диэн Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх суруйааччы биһиги ос куолабытыгар кэлэн дириэктэринэн үлэлии сылдьыбыттаах. Кини «Ача» диэн литературнай куруһуогу үлэлэппитэ, онно сылдьыбытым. Атын да куруһуоктар бааллара да, тоҕо эрэ сэҥээрбэт быһыылаах этим. Куруһуокпут төһө да аҕыйахта буоллар, наһаа өйдөөн хаалбыппын. Хоһоон тутулун, рифматын эҥин үөрэппиппит, суруйарга холонор этибит. Мин маҥнайгы хоһоонум хаһыакка тахсыбытыттан үөрбүтүм аҕай да, салгыы дьарык гымматаҕым. Кыра эрдэхпиттэн кыһыны наһаа сөбүлүүбүн. Хаар сыта, маҥнайгы хаар түһүүтэ... Сыгынньах сүүрэн тахсаммыт, үөрүү-көтүү бөҕөтө буолааччыбыт. Хайыһардыырбын сөбүлүүр этим. Баҕар, айылҕа тардара буолуо, оскуолаттан кэлэн баран, аргыый-наллаан таҥнан-саптан, дьиэм кэннигэр (дьиэбит тыа саҕатыгар турара) хайыһардыы тахсар этим. Онно хайыһардыыр хонуу оҥостубутум. Айылҕаны көрө-көрө тугу эрэ саныырым эбитэ дуу, хайдах эбитэ дуу? Төттөрү-таары бэйэм собус-соҕотоҕун сылдьарым. Аны туран, сайынын үлэ-сынньалаҥ лааҕырыгар сылдьар этим. Дьонум соччо ахсарбаттар, «кумаарга сиэтиэҥ, ыалдьан хаалыаҥ» диэн ыытыахтарын баҕарбаттар этэ да, күүспүнэн барарым. Ол курдук от үлэтигэр да, ынах-сүөһү көрүүтүгэр да эриллэммин үлэҕэ сыстаҕас улааттаҕым. Дьонум биэнсийэҕэ тахсан эрэ баран сүөһүлэммиттэрэ. Төрөппүт киһи оҕотун харыстыыра, ыарахантан хаххалыы сатыыра ханна барыай. Ордук ийэ киһи хас биирдии оҕотун туһугар долгуйар. Оттон Ангелина дьоно алта оҕону төрөтөн, көрөн-истэн улаатыннаран, атахтарыгар туруорбуттар. Буолаары буолан, кылыыҥкайдыыр алта кыталык кыыһы. — Ийэ уонна кыыс оҕо сыһыана араас-араас буолар. Ол туһунан эһиги дьиэ кэргэнҥит холобуругар... — Алта кыыстан ийэбэр саамай майгынныыллара мин буолабын. Эдьиийдэрим-балтыларым кыаһаан хааннаахтар. Мин ийэм курдук сырдыкпын, дьүһүммүнэн, быһыыбынан-таһаабынан да майгынныыбын. Ийэбит «ити куһаҕан, бу куһаҕан» диэн үөрэтиинэн муҥурдаммакка, бэйэтин холобурунан, сыһыанынан иитэрэ. Ийэбиттэн да, аҕабыттан да улахан сэмэлэниини, улахан саҥаны истибэккэ уонна кыыһырар да, этиһэр да диэни олох билбэккэ улааппытым. Улахан дьону убаастыыр буоламмыт хаһан да утары саҥарбат этибит: кинилэр син биир сөпкө сүбэлиир, ыйан-кэрдэн биэрэр буолтара дии. Төрөппүт киһи оҕотугар хайаан куһаҕаны баҕарыай. Билигин санаатахха, дьоммут биһиэхэ наһаа да харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллар эбит. Куһаҕантан тэйитиллэн туох эрэ хаххаҕа, сымыыт иһигэр курдук, сылдьыбыт эбиппит. Кэлин улаатан, дьиэбиттэн аан бастаан тэйэн, киэҥ эйгэҕэ тахсан баран дьон этиһэрин көрөн: «Хайдах маннык кыыһырсыахха сөбүй, хайдах маннык киһи киһини саҥарыан сөбүй?!» — диэн сөхпүттээхпин... Олус сөхпүтүм. Ийэбит олус үлэһит киһи. Урут сыралаах да үлэ кэнниттэн сарсыарда эрдэ туран, оҕолорум аһыахтара диэн аһылыгын буһарар этэ. Ас минньигэс сытыттан уһуктан кэлэрбит. Ийэм алаадьытын наһаа сөбүлүүбүн. Улаатан да баран, киниэхэ кэллэхпинэ, алаадьы астатабын. Бэйэм эмиэ алаадьылыыбын, бэлиэ күннэргэ хайаан да астаан, сыт таһаарабын. Уонна ийэм кэриэтэ киһини — кэргэним ийэтин олус истиҥник саныыбын. Маҥнай ыал буолан баран кэргэним дьонун кытта бииргэ олорбуппут. Кинилэргэ наһаа махтанабын. Хотунум миэхэ оҕотун курдук сыһыаннаһара, сүбэ-ама буолара. Кини холобуруттан, киһиэхэ сыһыаныттан элбэҕи ылыммытым. Киһи киһиттэн үөрэнэр эбээт. Оҕом кыратыгар мин ханна эмэ ыллыы, гастроллуу эҥин да барарбар хаһан даҕаны туорайдаспатаҕа. «Эдэр сылдьаҥҥын ыллаан, сири-дойдуну көрөн хаал», - диэн этэрэ. Ол да иһин, ыллыыр дьарыкпын бырахпакка, баччааҥҥа диэри хобби оҥостон кэллэҕим дии. — Билигин эн аны бэйэҥ ийэҕин... — Үс оҕолоохпун. Маҥнай ийэ буолан баран оҕону хайдах көрөрү-истэри билбэт буоллаҕым. Кыысчааммын куукула курдук көрөр этим: таптаабыппынан таҥыннаран, оонньоон хайаан. Мин ийэм аатын ылбыта. Оччолорго молдавскай ырыа баара, «Ирина, Ирена...» диэн тыллардаах. Ону сэҥээрэн, суруттарарбытыгар биир «и»-ни уларытан биэрбиппит. Онтон балтараа сааһыгар бырааттаммыта. Инньэ гынан Ирена кыра эрдэҕиттэн улахан киһи курдук. Быраатын көрсөр, көмөлөһөр аҕай этэ. Уолбутун кэргэним убайын кэриэстээн Толя диэн ааттаабыппыт. Үс сылынан кыыстаммытым. Кини кэргэним ийэтин аатын ылан, Розалина буолбута. Кыра кыыһым төрөөбүтүн кэннэ, хайдах эрэ уларыйбыт курдук буолбутум. Сымнаабытым диэххэ дуу, арыллыбытым диэххэ дуу? Дьахтар киһи быһыытынан уһуктубутум. Ордук уйаҕас, иэйиилээх буолбутум, олоҕу атын харахпынан көрбүтүм. Ырыаларым да чэпчэкитик, ис сүрэхтэн тахсар буолбуттара... Арааһа, бэйэбин иһиллии үөрэммитим быһыылаах дии саныыбын. Сунтаарга олорбуппут, онтон улахан кыыһым оскуоланы бүтэрбитигэр, Дьокуускайга көһөн кэлбиппит. Оттон оҕолорум кыраларыгар дьиэҕэ олорбутум. Иистэнэр этим, кууркатыгар тиийэ. Өссө чеканкалааммын илин-кэлин кэбиһэр оҥорорум. Рецепт мунньан, интэриэһинэй, сонун астары астаан эксперименнээччибин. Талааннаах киһи барытыгар талааннаах буолар диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Ангелина талаана оҕолоругар хайаан да бэрилиннэҕэ. Кыргыттара улахан сыанаҕа аан маҥнай тахсыылара, омуна суох, чаҕылхай этэ. Ону дьон-сэргэ «Саҥа ырыа» телевизионнай интерактивнай күрэххэ да бэлиэтии көрбүт буолуохтаах. — Кыргыттарыҥ уонна ырыа эйгэтэ. — Сунтаарга олорон «Мозаика» ансаамбылга дьарыктаммыттара, сололаан ыллаабаттар этэ. Улааппыттарын кэннэ «Саҥа ырыаҕа» кытыннарбытым. Ирена билигин сольнай ыллаан холонон эрэр. Быйылга «Саҥа ырыаҕа» соҕотоҕун кыттаары сылдьар. Оттон Розалина үс сааһыттан ыллыыр. Ырбаахыбыттан тардыһа, сырса сылдьан ыллыахпын баҕарабын диир этэ. Оччолорго «Солнышко» диэн оҕо саадыгар сылдьара. Саадын, оҕолорун сөбүлүүр аҕай. Дьэ онно бараары сарсыарда аайы миигин эп-эрдэ уһугуннарар. Киниэхэ анаан «Күнчээн» диэн ырыаны суруйбутум уонна үөрэппитим. Салааскаҕа олорон эбэтэр көтөхсөн баран сааппытыгар ыллыы-ыллыы барар этибит. Онтон ырыабыт аны «Күнчээн» оҕолорун гимнэ буолбута. 1998 с. буолбут айар киэһэбэр кытыннарбытым, онон Розалина «Күнчээнинэн» улахан сыанаҕа аан маҥнайгытын тахсан турардаах. Егор Неустроев аккордеонунан бэлэмнээбитэ. Дьэ, бэлэмнэнии бөҕө: хас эрэ хаамыыны хааман микрофоҥҥа кэлэн тохтуур, ыллыыр, онтон бокулуоннаан баран тахсан барар. Кып-кыра эрээри эттээх, мип-минньигэс киһи дьоһуннаах аҕайдык туттан тахсан уп-улахан микрофоҥҥа ыллаабыта. Бүтээтин кытта, саалаҕа ытыс тыаһа өрө хабылла түспүтэ. Маҥнайгы ситиһиитэ оннук этэ. Уолум эмиэ айар үлэҕэ сыстыах курдук. Кыра сылдьан сүрдээх оттомноох ыйытыылары биэрэн соһутар этэ. Билигин хоһоон суруйан холонор. Онтун миэхэ кыбыста-кыбыста көрдөрөн аахтарааччы. Ирена Культура колледжыгар үһүс кууруска үөрэнэр, бүтэрээри сылдьар. Толя быйыл СГУ ИТФ-гар устудьуон буолла. Кыра кыыһым 15 саастаах, тохсус кылааска үөрэнэр. Оҕолорбунан, ийэ буоларбынан олус дьоллоохпун. Бу орто дойдуга кыыс оҕо буолан кэлбиппин биллэҕим дии, ону дьолунан ааҕабын. «Ийэ мичээрэ» ырыам мээнэҕэ суруллубатах айымньы. 2005 с. улаханнык ыалдьыбытым. Ыллыахтааҕар буолуох, олох саҥарбат да буолан хаалбытым. Суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытабын, олох үчүгэй буолбаппын, ыарыым бэргээн иһэр. «Маннык сытаммын оҕолорбор туох туһа буолар үһүбүнүй?» — диэн арааһы саныыбын, оҕолорбун аһынан ыксыыбын. Онно мин — ийэлэрэ үөрэ-көтө сылдьар эрэ буоллахпына, оҕолорум дьоллоноллорун өйдөөбүтүм. Хайаан даҕаны атахпар туруохтаахпын, үчүгэй буолуохтаахпын диэн толкуйдаабытым. Турунан туран эмтэнэргэ санаммытым. Кинилэр «маамаа, ийээ» диир тыллара миэхэ күүс угаллара... Ырыабар төннүүм, балыыһаҕа сытан ырыанньыкпын (Ангелина ханна да буоллар өрүү бэйэтин кытта илдьэ сылдьар ырыанньыктаах, онно сөбүлүүр хоһооннорун сурунар эбит — Л.Ф.) арыйталыы олорон «Ийэ мичээрэ» диэн хоһоону булан ылбытым. Хаһан, ханна суруллубутун билбэппин, хата, ааптарын аатын суруммуппун — Аким Кондратьев. Ол хоһоон уйаҕаһа, истиҥэ дууһабын долгутан, сүргэбин көтөҕөн, ырыа буолан таҕыста. Ол эрэн ханна да таһаарбаккабын, ыллаабаккабын өр илдьэ сылдьыбытым. Онтон «Саҥа ырыаҕа» төрдүс сылын кыттарбар оҕолорбунуун ыллаабытым. Соҕотоҕун толорбутум буоллар, ырыа суолтата сүтэн хаалыа этэ. Онтум, хата, Дьиэ кэргэн сылыгар сөп түбэспитэ. Кыттыахпыт иннинэ кэлэр сыл дьиэ кэргэҥҥэ аналлаах буолуо диэн хантан билиэхпитий. Киһи сааһырдаҕын аайы олоххо тардыһыыта сүрдээҕин күүһүрэр уонна хас биирдии түгэни сыаналыыр буолар эбит. Эбэбит этэр этэ: «Урут уһуннук олоруохпун соччо баҕарбат этим. Оҕолорум улааттахтарына, өлүөхпүн сөп дии саныырым. Оҕолорум оҕолонон, сиэннэрбин көрөөрүбүн өлүөхпүн баҕарбат буолбутум. Онтон аны кинилэр оскуолаҕа баралларын көрдөрбүн диэн баҕа санаа баһыйар», — диэн. — Биһиги ааҕааччыларбытыгар баҕа санааҥ. — Ийэлэри истиҥник эҕэрдэлиибин! Оҕолорбут эйэлээх, ыраас халлаан анныгар олордуннар... Ийэ диэн саамай күндү киһиҥ буоллаҕа дии. Кини мэлдьи мичээрдии сылдьарын курдук элбэх үчүгэйи оҥоруохтаах эбиккин диэн кэлин кэлэн саныыгын, төрөөбүт дьиэҕиттэн тэйэн, ийэҕиттэн ыраатан баран... Онон эдэр дьоҥҥо ийэҕитин да, чугас дьоҥҥутун да харыстааҥ-сыаналааҥ, кэлин кэмсинэр курдук быһыыланымаҥ диэн этиэхпин баҕарабын, — диэн Ангелина ыллыктаах санаатынан бу кэпсэтии сурукка түспүт тиһигин түмүктүүбүн. Лина ФИЛИППОВА «Орто дойду сонуннара» хаһыат, 2008 с., алтынньы 9 күнэ, 40№ Хаартыска "Ырыа кырдала" галереятыттан ылылынна |
|
Нөрүөн-нөргүй буоллун биһиги саайтпыт ыалдьытыгар! Билигин эн ыалдьыт курдук киирдин. Бэлиэтэнэн киирдэххинэ бу сиртэн элбэҕи бэйэҕэр туһаныаххын сөп.
Майгынныыр сонуннар:
|
« Төттөрү
Ырытыылар (4)
