| Саха музыкальнай культуратын сорох өйдөбүллэрэ |
| 13 сентября 2008, 23:08 | Көрдүлэр: 13658 | Ыстатыйалар |  |
|
Тойук — дьээ-буо диэн дьиэрэтэн, куолаһы үрдэтэн-намтатан, чопчу кээмэйэ суох тардан, дэгэрэҥнэтэн көҥүл импровизациялаан уонна кылыһаҕынан кырааскалаан ыллааһын, итиэннэ оннук ыллыырга аналлаах хоһоон. Тойук итэҕэлтэн алгыһы толоруу сиэрин-туомун усулуобуйаларыгар, холобур, Күҥҥэ сүгүрүйүү хоробуотугар үөскээбитэ, онон Айыы Таҥара бэйэтинэн бэлэхтээбит, космос эттиктэрин, сири-халлааны ситимниир долгуннары кытта алтыһар ураты айылҕалаах дуорааннаах саамай былыргы ырыанан ааҕыллар. Кылыһахтаах тойугу саха сүрэҕинэн сөбүлээн, дууһатынан дьулуһан истэр дорҕооннорун таһаарар саха омук этническэй звукоидеалынан ааттанар.Тойук сүр көрүҥүттэн ураты түһүлгэни саҕалыыр тойук, ойуун-удаҕан кутуруута уонна соччо кылыһаҕа суох хотугу сахалар тойуктара диэннэргэ араарыллар. Толоруутун уратытынан бүлүүлүү туойуу, итиэннэ илин эҥэрдии туойуу диэн икки сүрүн хайысхалаах. Кылыһах — саха куолаһын ураты кырааската, киэргэлэ. Кылыһах күөмэйи, күөмэй кылларын (голосовые связки) уратытык охсон-хамсатан дэгэрэҥнэтэн ыллааһыҥҥа уонна билиҥҥи маассабай ырыалары ыллыырга эмиэ туһаныллар. Оҕо кылыһаҕы баһылааһыҥҥа олох куччугуйуттан тойугу элбэхтик истэн, үгүстүк үтүктэн үөрэниэхтээх. Итиниэхэ ҺУ, ҺЫ диэн сүһүөхтэри күөмэйин охсон субуруччу этэн дэгэрэҥнэтэн ыллааһын улахан туһалаах. Түһүлгэни саҕалыыр тойук — кээмэйдээх (музыкальнай размердаах) ырыаҕа чугас тойук ураты көрүҥэ. Ритуальнай Хоробуоту саҕалыыр сиэринэн дириҥник сүгүрүҥнээн, хачайданан, улуу дьаалытык (величественно) бытааннык хаамыы тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн, куолаһы көҥүл импровизациялаан дьиэрэтэн ылланар. Үҥкүүгэ дьону түмэ тардарга, этээччи этэ-хаана дьигиһийэн, көтөҕүллэн, куолаһа аһыллан, хомоҕойдук хоһоонноон этэн барарыгар улахан туһалаах. Үгүс этээччилэр ОҺУОКАЙДЫЫР ОҺУОКАЙ (оҕолорго ОҺУОКАЙДААН ОҺУОКАЙ диир ордук) диэни маннык кэрчиктээн, хамсанан үҥкүүлүүллэр: ООҺО диэҥҥэ түһүлгэ иһигэр үктээн турар хаҥас атахха ыйааһыны биэрэн, умса төҥкөйөн, көрдөһөн эрэрдии кыратык сүгүрүйүллэр, онтон ОО-ОО диэн үрдүк соҕус тардыыга хаҥас атаҕы сыыйа өрө көтөҕөн, бытааннык ыйааһыны уҥа атахха биэрэн, өрө чинэрийэн тахсыллар, КАЙ диэҥҥэ хаҥас атаҕы түһэрэн, чөмүччү үктэнэн уллуҥаҕы лаппаччы хаҥас диэки ууруллар, онтон уҥа атаҕы сыыйа көтөҕөн, ыйааһыны хаҥас атахха биэрэн ДЫЫ-Ы диэни хабан үктэнэн сүгүрүйүллэр уонна ыйааһыны эмиэ уҥа атахха биэрэн ҺЫ-ҺЫ-ҺЫ—ЫЫР диэн кылыһахтаан дьиэрэтиигэ хаҥас атаҕы өрө көтөҕөн, тиэрэ чинэрийиллэр, онтон тыынан ылаат иккис тылы ОО-У-ҺУ-АА диэн сыналыччы соҕус туойан саҕалааһыҥҥа, ОО-У хаҥас атаҕы үктээн сүгүрүйэн баран, ҺУ-АА диэҥҥэ уҥа атаҕы сыҕарытан үктэнэр, онтон КА-АА-АЙ диэн дьиэрэтэн бүтэриигэ эмиэ, хаҥас атаҕы өрө көтөҕөн чинэрийиллэр, итиэннэ үтүктээччилэр ООҺУ диэн ыллаан саҕалаан эрдэхтэринэ, хаҥас атахха үктэнэн сүгүрүйэллэр. Онон бастакы саҕалааһын сүгүрүйүүнү аахтахха үс сүгүрүйүү, үс чинэрийии оҥоһуллар. ОҺУОКАЙДЫЫР ОҺУОКАЙ диэн туойууга, холобур, 15 сөк. бэриллэр буоллаҕына, онтон 10 сөкүүндэтэ бастакы тылы туойууга туһаныллар уонна иккис ОҺУОКАЙ диэн тылы хайаан да салгыны эҕирийэн баран саҕаланар. ЭҺИЭКЭЙДИИР ЭҺИЭКЭЙ диэни уонна сэттэлии сүһүөхтээх үҥкүү тылын хоһоонун атын устуруокаларын салгыы эмиэ ОҺУОКАЙДЫЫР ОҺУОКАЙ ДИЭНИ туойар курдук биир матыыбынан оҥоһуллар. Үҥкүү тылын саҥа этэр киһи хайаан даҕаны саатар икки төгүл (ОҺУОКАЙДЫЫР ОҺУОКАЙ ЭҺИЭКЭЙДИИР ЭҺИЭКЭЙ!) биитэр түөрт төгүл (ОҺУОКАЙДЫЫР ОҺУОКАЙ! ЭҺИЭКЭЙДИИР ЭҺИЭКЭЙ! ОҺУОКАЙДЫЫР ООННЬУУНУ ОЛОХТУОҔУҤ, ОҔОЛООР!) диэн туойан түһүлгэни саҕалыырга кыһаллыахтаах. Урут үксүн түһүлгэни тэгиличчи соҕус үстэ эргитии устатыгар туойаллара. Онтон сорохтор (ордук былыр) бэрт уһуннук туойан саҕалаан баран кыратык хаамтараат үксүн көтүтэн үҥкүүлэтэллэрэ үһү. Билигин сорох үҥкүүлээччилэр туойан саҕалааһын эстетическэй суолтатын, кэрэтин соччо сэҥээрбэт курдуктар. Тойугу күргүөмүнэн толорууну сайыннарар туһатын ситэ өйдөөбөттөрүттэн муҥутаан, холобур, манныгы эрэ туһаныахтарын сөп: Оһуокайдыыр оһуокай! Эһиэкэйдиир эһиэкэй! Көхтөөх үтүө дьоннорум, Көрсүспүччэ көрүлээн, Төгүрүччү сиэттиһэн, Түһүлгэни төрүттээн, Долоһутар тойугу, дуораһыта дьиэрэтэн, Саха таптыыр үҥкүүтүн, Саҕалыаҕыҥ, ыллыаҕыҥ! Түһүлгэни туойан саҕалааһын айыылары-иччилэри сэргэтэр, айылҕаны арчылыыр диэн өйдөбүлү тутуһан саха омук бу биир кэрэ ыллыыр идэтин сайыннарыах тустаахпыт. Кутуруу — ойуун (удаҕан) кыырар кэмигэр ырыатын-тойугун толорор тускута. Кутуруу тойук биир ураты көрүҥүнэн ааҕыллар. Толоруллуутун өттүнэн бүлүүлүү уонна илин эҥэрдии диэн икки хайысхаҕа арахсар. Илин эҥэрдии кутуруу аатырбыт ойуун Протасов саҕаттан сыанаҕа көрдөрүллэн, ордукулуу Ойуунускай драматическай айымньыларын театрга оонньооһуҥҥа артыыстар толорууларыгар ылланан дьоҥҥо киэҥник биллэр. Кини У. Нохсоров грампластинкатыттан истибит курдук куолаһы кэҥэрии, мурун көҥдөйүгэр дьиэрэһитэн кэптээхтик эҕэрдэстээн ыллаан толоруллар. Бүлүүлүү кутуруу ойуун искусствотын үрдүктүк баһылаабыт С.А. Зверев Ытык дабатар кыырыыта грампластинкаҕа суруллубутун курдук куолаһы айа көҥдөйүгэр күүскэ дьиэрэһитэн үксүн 00-00 дорҕооннорунан уорааннаахтык онолутан ылланар. Ыһыах — саха сайыны көрсөр суос-соҕотох ЮНЕСКО испиһиэгэр киирбит улахан национальнай бырааһынньыга. Ыһыах быдан былыр Күҥҥэ сүгүрүйүү, айыылартан-иччилэртэн көрдөһөр, абааһылары алы гынан ас кээһэр, үрүҥ илгэнэн ытык ибиирдиир (ол иһин ЫС диэнтэн үөскээбит ЫҺЫАХ диэн) сиэрдэртэн-туомнартан түмүллэн үөскээбит, итэҕэл үҥкүүлээх улахан малааһына, таҥараҕа тиксиитэ буолар. Саха Айыы итэҕэлэ үтүрүллүөҕүттэн сиэр-туом өттүнэн ис хоһооно мөлтөөбүтэ. Спортивнай күрэхтэһиилэринэн үлүһүйүүттэн үҥкүүтэ аанньа ыытыллыбат буолбута, умнуллан барбыта. Сэбиэскэй кэмҥэ ыһыах оһуокайа суох, ситиһиилэри бэлиэтиир элбэх эҕэрдэлээх мунньаҕынан саҕаланан баран бөлөх-бөлөх мустан арыгылаах аһааһынынан, ыалдьыттары көрсөр аатыран салалта, актыып мустан бөдөҥ чалбараҥнарынан түмүктэнэр буолан барта. Ол тохтотуллубутун кэннэ айыылардаах айылҕалыын алтыһыннарар ыһыах аны быыстала суох буолар араас спортивнай күрэхтэһиилэринэн, ат сүүрдүүтүнэн, концертарынан, дискотекаларынан үтүрүллэр буолла. Былыр былыргыттан ыһыах үчүгэйэ оһуокайын үҥкүүтэ үгүһүнэн быһаарыллар этэ. Онон ханна да алгыстаах, тохтоло суох, киһиэхэ бүтүн сыл устата чэбдиктик сылдьар күүһү-уоҕу биэрэр оһуокайдаах дьиҥ сахалыы ыһыахтары тэрийии соруга турар. Онуоха туох ханнык иннинэ ханнык эрэ фестивалга бэлэмнэнии курдук тэрилтэлэринэн эһиэкэй үҥкүүтүн, хоһоонун үөрэтэн элбэхгик эрчиллии ирдэнэр. Ыһыахха ыал кырдьаҕаһыттан кыратыгар диэри бары кэлэн бүттүүн оһуокайга кыттыһыахтаах. Бу маннык көлүөнэлэр көрсүһэр үҥкүүлэригэр оҕолор оһуокайга уһуллаллар, талааннаахтар ыллыыр, хоһуйар, үҥкүүлүүр идэлэригэр тута-бааччы үөрэнэллэр. Эдэрдэр эйэргэһэр, таптаһар, ыал буолар ыллыкка киирэллэр. Оттон кыра оҕолор түһүлгэ ортотугар оонньуу сылдьан ыһыах, оһуокай абылыыр кэрэтин сүрэхтэригэр-быардарыгар иҥэринэллэр, сахалыы куттара-сүрдэрэ аһыллар. Оһуокай — саха омук хамсаныы тэтимэ, хоһоон, ырыа-тойук үһүөн биир кэлим сылдьар элбэх киһи күргүөмүнэн сиэттиһэн-силбэһэн иилии эргийэр үҥкүүлүүр итэҕэл үҥкүүтэ. Оһуокай урут ҮҤК - бокулуоннаа, сүгүрүй диэн суолталаах туохтууртан үөскээбит ҮҤКҮҮ диэн аат тылынан ааттанара. Күҥҥэ үҥэр-сүктэр сиэртэн-туомтан сайдан, айыы итэҕэлин үҥкүүтэ буолбута. Ол иһин кини Күн курдук төгүрүк түһүлгэлээх, Күнү батыһа хаҥас диэки хааман үҥкүүлэнэр. Оһуокай билигин саха маассабай иилии эргийэр (круговой) эмтээх үҥкүүтэ буолар. Оһуокай киһини үс суолунан эмтиир: 1. Аэробика ураты көрүҥүн быһыытынан эти-сиини чэбдигирдэр. 2. Тыынар, саҥарар эт-сиин ааттаахтарын, нервнэй систиэмэни биир кэмник тохтуу-тохтуу ылланар ырыанан гимнастикалыыр буолан күөмэй, бронхалар, тыҥа ыарыыларын сэрэтэр уонна эмтиир. Холобур, Элгээйи фольклорнай начальнай оскуолатыгар оһуокайынан ангинаны кыайбыттара бэчээтинэн биллэр. 3. Биоэнергетическай таһымҥа киһи куту-сүрүн күрүөтүн (биополетын) бөҕөргөтөн, алдьаммыты-сатарыйбыты абырахтаан-көннөрөн араас ыар ыарыылартан араҥаччылыыр. Оһуокайынан утумнаахтык дьарыктаныы киһини куһаҕан санааттан босхолуур, күннээҕи араас быыппастыылартан (стресс) үөскүүр дууһа көлбөҕүрүүтүттэн ыраастыыр. Оһуокайы фольклорнай поэзия, ырыа-тойук, үҥкүү өттүттэн түмэн көрдөххө үс араас бөлөххө арахсар: бүлүүлүү оһуокай, илин эҥэрдии эһиэкэй уонна өлүөхүмэлии үҥкүү. Оһуокай чөл олох иһин охсуһууга, оҕо доруобуйатын тупсарыыга, сэллиги утары сэрэтэр, чэбдигирдэр ньыма быһыытынан уонна сааһырбыт ыччаттары ыал оҥорууга, отут саастарын ааспыттар оһуокайдарын тэрийэн өр үлэлэтэн туһаныахха сөп. Бүлүүлүү оһуокай - саха оһуокай үҥкүүтүн саамай тарҕаммыт былыргы курыканныы көрүҥэ. Кини саха омук Байкал тулатыгар, Ангара, Лена үрүт тардыыларыгар илиҥҥи дойдуларга курыкан диэн аатынан киэҥник биллэн Эль (Ил) дэнэр туспа судаарыстыбаланан олорор кэмнэригэр итэҕэл үҥкүүтүн быһыытынан үрдүктүк сайдыбытын тааска ойуулар туоһулууллар. Саха сиригэр 13-с үйэ бастакы чиэппэригэр Чингисхан сэриилээһиниттэн куотан кэлбит саха бэртэрэ (Эллэй Боотур дьонноро) Эли чөлүгэр түһэрбиттэрэ. Саха омугу түмэр, биир өйдөөх-санаалаах оҥорор наадаттан айыы итэҕэлин өрө тутан оһуокайдаах ыһыахтары ыйы ыйынан ыһар үгэһи олохтообуттара. Онон курыканныы оһуокай Хаҥалас сиригэр сиригэр-уотугар сайдан баран Бүлүү сүнньүгэр тарҕаммыт. Онно үрдүктүк сайдыбыт. Бүлүүлүү оһуокай диэн ааттаммыт. Сэбиэскэй былаас сылларыгар сүтэн-иҥэн хаалбакка саҥа кэми, саҥалыы сайдыы көстүүлэрин хоһуйар поэзията тыл-өс тематика өттүнэн лаппа кэҥээн, сайдан билиҥҥигэ тиийэн кэллэ. Бүлүүлүү оһуокай Хаҥаласка, Горнайга, Кэбээйигэ, Бүлүү сүнньүн биэс улууһугар уонна Ленскэйгэ (Мухтуйаҕа) киэҥник тарҕаммыт. Кини түһүлгэтэ үс түһүмэхтээх: туойан саҕалааһын, хаамыы үҥкүү, көтүү үҥкүү.Бүлүү оһуокайа сэттэ сүһүөхтээх хоһоону аҕыс сүһүөххэ тардан ыллааһыҥҥа иккис, төрдүс, алтыс, ахсыс сүһүөх аайы барыта түөртэ үктээн түс-бас ритминэн уһуннук, чааһы-чааһынан үҥкүүлэнэр. Тута хоһуйан оҥоһуллар хоһооно бэрт уус-уран, бөдөҥ поэма курдуктар. Илин эҥэр эһиэкэйэ — Элиэнэ эбэ илин өттүнээҕи улуустарга, Намҥа уонна сорох хоту улуустарга тарҕаммыт оһуокай көрүҥэ. Түһүлгэтэ икки түһүмэхтээх буолар: хаамыы уонна көтүү үҥкүү. Кини үҥкүүтүн тэтимэ бүлүүлүү оһуокайтан икки төгүл түргэн: сэттэ сүһүөхтээх хоһоону аҕыс сүһүөххэ тардан эҥээриччи соҕус ыллааһыҥҥа сүһүөх аайы аҕыста үктээн үҥкүүлүүллэр. Бу эһиэкэй сайдыытыгар Хаҥалас оһуокайдьыттара уонна Бодойбо 19-с үйэ иккис аҥарыттан сахалар мустан көмүскэ үлэлиир сылларыгар бүлүүлүү оһуокайга уһуйуллубут илин эҥэр ырыаһыттара улахан сабыдыаллаабыттар. Илин эҥэрдии эһиэкэй былыргы оһуокай үҥкүү көрүҥэ. Биир 7-с үйэттэн тарҕаммыт, кэлин Омоҕой баай убайдарын үҥкүүтэ буолбут дьуохар көрүҥэ буолуохтаах. Ол курдук, Кытай 7-с үйэтээҕи источниктара уонна сорох археологическай хаһыылар туоһулуулларынан Соҕурууҥҥу сахалар (курыканнар) билиҥҥи саха сирин оччоттон ыла хотугу провинция оҥостубутгар. Кинилэр илиҥҥи дойдулары кытта эргинии наадатыттан бастаан түүлээх булдун сырсан табанан сылдьан, онтон сылгыны, ынаҕы аалынан аҕалан олохсуйан тэнийбиттэр. Өлүөхүмэлии үҥкүү. Өлүөхүмэ улууһугар тарҕаммыт саха оһуокайа, атын да сирдэргэ ыччат таптаан үҥкүүлүүр үҥкүүтэ. Бу оһуокай түһүлгэтэ хаамыы, көтүү арыттаах. Аҕыс сүһүөхтээх ОО-ОҺУОКАЙ, ЭЭ-ЭҺИЭКЭЙ диэн ыллаан күөрэлдьитии тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн атаҕы түһүлгэ ис, тас өттүгэр быраҕан, бастаан хааман, онтон көтөн (битийэн) үҥкүүлэнэр. Өлүөхүмэлии оһуокай поэтическай хоһооно суох. Кини кайман уонна атын омуктар үҥкүүлэрин ордук эбэҥки сээдьэтин сабыдыалыттан үөскээбит оҕо куолаһын уонна ритмикатын сайыннарыыга олус туһалаах үҥкүү. ОҺУОКАЙ, ЭҺИЭКЭЙ диэн алта сүһүөх устуруоканы ОО-О-ҺУО-КАЙ, ЭЭ-Э-ҺИЭ-КЭЙ диэн ыллааһыҥҥа 00 сүһүөххэ уҥа атахха тирэнэн хаҥас атаҕын хаҥас диэки халыйа соҕус уураат иккис О, үһүс ҺУО сүһүөхтэргэ тилэҕинэн иккитэ охсон битийэн ылаат КАЙ диэнҥэ миэстэтигэр төттөрү тардан үктэнэр. ЭЭ-Э-ЭҺИЭ-КЭЙ диэн иккис тылы ыллааһыҥҥа хаҥас атаҕынан үҥкүүлээбит курдук уҥа атаҕынан үҥкүүлэнэр. Бастаан өр сэгэлдьиччи үктэнэн хааман саҕалаан баран ырыа тэтимин улам түргэтэтэн өрүтэ битийэн сүһүөх үрдүгэр уһуннук көтөн үҥкүүлэнэр. Онуоха таһаарааччы ырыатын түһүлгэҕэ киирбит дюн барыта илии тутуһан биитэр сарын-сарыҥҥа уурсан сылдьан арыый үрдүк атын куолаһынан күргүөмүнэн үтүктэллэр. Этээччи. Түһүлгэҕэ тута хоһуйан туойан ыллаан үҥкүүлээн үҥкүү тылын таһаарааччы оһуокайдьыт. Этээччи Айыы итэҕэлин таҥараҕа тиксэр малааһынын (ыһыах) үҥкүүтүгэр алгыстары ыллыыр Айыы итэҕэлин дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатааччылар быһыытынан үөскээбиттэрэ. 1696 с. Арсеньев бойобуода уурааҕынан Айыы итэҕэлин үрүҥ ойууттарын ыһыахтан үүрүү кэнниттэн, этээччилэр кинилэри түһүлгэҕэ солбуйан тохтоло суох тута хоһуйар дьоҕурдаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэр дорҕоонноох куоластаах, эмтээх итэҕэл үҥкүүтүн иилиир-саҕалыыр норуот ырыаһыттарын ураты бөлөҕүн үөскэппиттэрэ. Кинилэр светскай поэзияҕа ситэри көһөн олоҕу бары өттүнэн киэҥник сырдатар дэлэй тематикалаах дьону түмэ тардар публицистическай күүрээннээх лирикалаах поэттар, дорҕоонноох куоластаах тойуксуттар, үтүөкэн үҥкүүһүгтэр, айылҕаттан талааннаах артистар норуот ырыаһыттара, бөлүһүөктэрэ, трибуннара буолбуттара. Саха норуотун тойугун-ырыатын, этническэй куолаһын, үҥкүүтүн тохтоло суох сайыннарбыттара. Ол түмүгэр оһуокайга сэттэ сүһүөхтээх силлабическай хоһоон системата ситэн-хотон олохсуйбута. Тута хоһуйар дьоҕур сахаҕа үрдүктүк сайдыбыта. Ырыанан толоруллар, күргүөмүнэн доҕуһуолланар тэтик да, сүдү ырыа-хоһоон да айымньылар айыллыбыттара. Саха ырыата-хоһооно дьиҥ ис аптаах-хомуһуннаах тыыннаммыта. Кининэн дьарыктаныы удьуортан удьуорга бэриллэр илбистээх идэ буолбута. Түбэ, нэһилиэк аайы уонунан, улуус ахсыс сүүһүнэн ааҕыллар оһуокайдьыт баара. Этээччи бэрт үгүс. Кинилэртэн биллиилээхтэрэ урукку билээччилэр талааннарын уратыларын, туһалыыр дьоҕурдарын иддьэ сылдьаллар, дьоҥҥо киэҥник биллэллэр, ытыктаналлар. Үҥкүү тыла. Түһүлгэҕэ тута хоһуйуллан ылланар хоһоон. Саха ырыатыгар-хоһоонугар олоҕу кытта бииргэ сайдан иһэр сиппит-хоппут баай буолар. Үҥкүү тыла Күҥҥэ сүгүрүйүү туомнарыттан, ыһыах алгыстарыттан сайдан-саллайан үөскээбитэ. Алгыс хас биирдии чаастарыгар (элеменнарыгар) олоҕуран бөдөҥ хоһооннору, поэмалары айыы үгэһэ олохсуйбута. Холобура, алгыс саҕаланыытыгар "Самаан сайын саҕаланна! Саҥа дьылбыт салалынна! Үтүө дьылбыт өҥөйдө!" диэн иэйиини тэнитэн ыһыах буолар быһыытын-майгытын кэмин хоһуйар дьыл кэлиитин, сааскы көтөрдөрү, от-мас чэлгийиитин, үүт-ас дэлэйиитин, ыһыаҕы тэрийии эргиччитин хоһуйар үгүс элбэх үҥкүү тыллара үөскээбиттэрэ. Тута хоһуйар үрдүк дьоҕур сиэтэн-сирдээн иһэр айар аллитерациялаах киэптээх таһаарыылаах хомоҕой хоһуйар ньымалары таһынан үҥкүү тылыгар олоҕуран лиро-эпическэй поэзия, гражданскай лирика, публицистическэй күүрээн, үгэ, сатира, кылаассабай сүүрээн барыта оһуокайга араас айар талааннаах этээччилэр үлэлэринэн үөскээбитэ. Ол бүтүннүү суругунан литератураҕа сабыдыаллаан саха поэзията саҥа кэмҥэ үрдүктүк сайдарыгар үҥкүү тыла өҥ кырыһы, үчүгэй үктэли үөскэппитэ. Ити таска көстөр туоһутунан баай аллитерациялаах сэттэ сүһүөхтээх үҥкүү тылын киэбинэн суруллубуг ырыалар, хоһооннор, поэмалар суругунан литератураҕа улахан миэстэни ылаллара буолар. Дьиэрэтии ырыа. Көр, Тойук. Дэгэрэҥ ырыа. Битии тэтимигэр олоҕуран дэгэрэннэтэн ылланар матыыптаах ырыалар. Кинилэр хоһоонноро, матыыптара олоҥхо түһүлгэтигэр үөскүүллэрэ. Ханнык эрэ талааннаах этээччи чопчутук уонна уустук ураннык хоһуйан түһүлгэҕэ ыллаан кээспитэ өйдөнөн хаалан дьон уостан түһэрбэккэ ыллаан устунан норуот ырыата буолара. Оннук ырыа дьиэҕэ-уокка ыллааһыҥҥа оһуокай үҥкүүтүн тэтимиттэн босхолонон, матыыба араас көрүҥнэнэн норуот дэгэрэҥ ырыалара үөскээбиттэрэ. Холобур, "Кэҥсик-муҥсук сыттардаах...'', "Сиэр аппын миинэммин...", "Быттык-Быттык Маарыйа", "Кыталык ырыата", "Ат ырыата" диэбит курдуктар. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар элбэх дэгэрэҥ ырыа айыллан ылламмыттара. Кэлиҥҥи кэмнэргэ композитордар, мелодистар үгүс-элбэх дэгэрэҥ ырыалары, ордук алталыы-сэттэлии сүһүөхтээх хоһооннорго айдылар уонна айаллар. Онон, бу ырыа көрүҥэ саха ырыатын-тойугун эйгэтигэр биир сүрүн миэстэни ылар. Кинилэр үгүстэрэ сахалыы куолаһынан ылланар буоланнар норуокка таптанан киэҥник тарҕаммыттар, саха норуотун ырыатын-тойугун төрүт уратытын тута сылдьаллар. Сахалыы куолас. Саха омук илиҥҥилии ураты ыллыыр куолаһа. Сахалыы куолас ис айылҕата тойукка, үҥкүү тылын этиигэ уонна оһуокайтан утумнаах норуот ырыаларыгар олохсуйан сайдыбыта уонна сайдар. Сахалыы куолас өҥө-талата нууччалыы, арҕааҥҥы куоластан, ордук билиҥҥи эстраднай ыллыыр майыартан букатын туспа. Ол да буоллар 20-с үйэҕэ, ордук сэбиэскэй кэмҥэ саха идэтийбит музыката сүнньүнэн Арҕаа Европа, нуучча музыкатын, арҕааҥҥы эстраданы үтүктүү халыыбынан сайдан кэллэ. Музыкабыт төһө да кэлтэйдик сайыннарыллан омук быһыытынан уратыбыт өр кэмнэргэ үтүрүллүбүтүн иһин, сахаҕа сахалыы куолас тыыннааҕын ааһан киниэхэ таптал, кинини кут-сүр таһымыгар иэйэн ылыныы баар, барҕаран иһэр кыахтаах. Ол иһин сахалыы куоластаах X. Максимов, М. Попова, О.Иванова, Н. Баскаров, В. Ноев, А. Алексеев, о.д.а ырыаһыттарбытын, С. Зверев, М. Петрова, Г. Колесов о.д.а тойуксуттарбытын саха норуота олус сөбүлүүр. Сахалыы куолаһы чопчу маннык диэн быһаарар уустук. Бэйэтэ иһигэр тус-туспа хайысхалардаах. Ол эрээри сахалыы куолас үөскээһинэ күөмэй дуораанын, кылыһаҕы бэлэс көҥдөйүн, айах көҥдөйүн үксүн кэлин өттүгэр, Гаймар көҥдөйдөрүн күүскэ туһанан айаҕынан уонна муннунан салгын ыытан айах, мурун көҥдөйдөрүгэр хаайан дьиэрэһитэн (резонанс) ылланар сүрүн уратылаах курдук. Уопсайынан сахалыы куолас уонна үөһээ ааттаммыт ырыаһыттарбыт-тойуксуттарбыт куолаһы оҥорон ыллыыр майыардарын, ньымаларын, сүнньүнэн оһуокайтан төрүттээх норуот ырыаларын, кылыһахтаах тойук араастарын ыллааһын-толоруу уратыларын холбуу туппуттан үөскүүр диэххэ сөп. Сахалыы куолаһы үөскэтии, сайыннарыы оҕо саастан оһуокайынан дьарыктаныыттан, норуот ырыаларын толоро үөрэнииттэн, кылыһахтаах тойугу сатаан туойарга дьарыктаныыттан саҕаланар. Итиниэхэ тойук, оһуокай этническэй звукоидеалбыт бигэнэр биһигэ, олохсуйбут уйата, эргийэр киинэ уонна кылыһах кырааскалаах сахалыы куолаһы үөскэтиигэ-аһыыга, чөллөрүтүүгэ-сайыннарыыга сүрүн оскуола буолаллар. Этническэй звукоидеал. Омук-омук, ол иһигэр саха, сүрэҕинэн сөбүлүүр, дууһатынан дьулуһар дорҕоонноро көҕө-нэмэ салгыбакка истэр ураты ыллыыр куолаһа ааттанар. Сахалыы этническэй звукоидеал итэҕэлтэн төрүттээх норуот ырыатыгар-тойугар сөҥөн сылдьар индо-иранскай музыкальнай эйгэҕэ тардыһар. Ол быдан былыр Байкал таһыгар саха омук араас омуктартан таҥыллан үөскүүрүгэр ааттарын биэрбит, Айыы итэҕэлин (Тенгрианство) тэнитиспит индо-иранскай хааннаах сахалар (саки) кыттыспыттарынан быһаарыллыан сөп. Индо-иранскай эйгэлээх саха этническэй звукоидеала хоту айылҕа кэрэ дуорааннарынан киэргэтиллэн ис-хаан өссө иһирэхтик истиҥник иһиллэр буолбут. Ол курдук кини тойукпут доллоһуйуута, хомуспут дьүрүскэнэ күҥҥэ таптыыр күөрэгэйбит ырыатын санатар, оһуокайбыт ыраас ырыатын кэрэ-чуор куолаһыгар чугас кырыымпабыт кыҥкынас тыаһа кыталык ырыатыгар атылыы кэрэ дуорааннарынан киэргэтиллэр буолан сүрэхпитигэр сөбүлэтэр, дууһабытын дуоһутар. Кырыымпа. Саха төрүт уус скрипката. Кини тойугу доҕуһуоллуурга саамай тоҕоостоох, былыргыттан баар төрүт-уус саха музыкальнай инструмена. Урукку аата кылыһах ол аата "кылы сах" диэн суолталаах. Киригизтэр кыйах, геджак диэн скрипкаларыгар дьүөрэлии ааттаах. 150-ча сыллааҕыта акад. Миддендорф аан бастаан ойуутун оҥорон кырыымпа туһунан суруйбута уонна аатыттан сиэттэрэн нууччаттан киирбит инструмент диэбитэ. Онтон бэттэх кырыымпа үтүктээйи инструменынан ааҕыллан үтүргэҥҥэ түбэспитэ, умнуллан барбыта, билигин да ситэ сөргүтүллэ илик. Саха атын омугу үтүктэн музыкальнай инструменнары оҥосто сатаабатаҕын бэйэтэ араас көрүҥнээх кырыымпалардааҕа туоһулуур: төгүрүк быһыылаах кытыйа, сэргэ дэнэр бииллээх моһуоннаах, түөрт муннуктаах, ньолбоҕор эҥин кырыымпалардаах. Устурууната кыл, сымаланан биһиллэр. Смычогун сүүмэх кылы кытыан чаачарга тардан оҥороллор. Түһэххэ ууран туруору тутан олорон чаачарынан тардыалаан устуруунаны аалан (саҕан) биирдиилээн, икки да буолан эбэтэр бөлөҕүнэн үксүн эр дьоннор оонньууллара. Кырыымпа музыкатын сайыннарыыга баар кырыымпалартан талан биитэр саҥа оҥорон дьиҥ сахалыы тыастаах кырыымпа гынан дэлэтиэххэ наада. Онуоха сүрүн ирдэбилинэн тойук араастарыгар, кылыһахтааһыҥҥа, дьигиһитиигэ, олоҥхоҕо, норуот ырыаларыгар иһиллэр сахалыы куолас уратыларын таба биэрии буолуохтаах. Сир-сир аайы ордук оскуолаларга, музыкальнай үөрэх тэрилтэлэригэр кырыымпаһыттар куруһуоктарын, бөлөхтөрүн тэрийэн үлэлэтиэххэ, олохтоох уонна Дьокуускай радиотынан, телевидениетынан кырыымпаһыттар араас куоталаһыыларын тэрийиэххэ сөп. Онуоха, холобур, маннык үс суол уустугуран иһэр ирдэбилллэр баар буолуохтаахтар: бастакыта, саха народнай ырыаларын, аныгы ырыалар матыыптарын сахалыы тыыннарын табан оонньооһун; иккиһинэн, тойугу, кини ураты көрүҥнэрин - түһүлгэни саҕалыыр тойугу, ойуун-удаҕан кутуруутун уонна оһуокайы таһаарыыны үтүктэн ооннюоһун; үсүһүнэн, ырыаны, тойугу тылын чуолкай киһилии саҥардан-ыллатан оонньооһун, ол аата саҥарар музыканы олохтооһун. Саҥарар музыка. Кырыымпаҕа ырыа-тойук тылларын магнитофоҥҥа устубут курдук чуолкайдык этитэн оонньооһун. Саха кырыымпатын киһилии саҥардан, туойтаран-ыллатан оонньооһун урут балачча сайдыбыт эбит. Сир-сир аайы ону туттан саҥарар музыканан үлүһүйэн оонньуур дьоннор бааллара биллэр. Олортон Николай Наумович Владимиров дьон Сунтаар Маар күөлүттэн төрүттээх, Ньурба Күндээдэтигэр олохсуйбут, ордук сэрии кэннинээҕи сылларга атын улуустарга тиийэ концертаталаан сылдьыбыт киһини ахтыахха сөп. Кини араас куоластаах тойуксутгар кылыһахтаан дьиэрэтэн, дьигиһитэ тардан туойан доллоһуталларын, үҥкүүһүттэр эҥин-эҥинник этэн күөрэлдьитэллэрин ааттарын ааттыы-ааттыы тылларын чуолкайдык этитэн оонньуура. Кырыымпаҕа оонньуур концердарыгар ыт үрэн баргыйыытын, оҕо ытаан ньырылыырын үүт-үкчү үтүктэн, онтон кырыымпатынан "Ыаллар ыккытын буойуҥ, оҕону куттаата" диэн киһилии чуолкайдык саҥардан саҕалыыр эбит. Салгыы кырыымпатыгар С. Зверевы оһуокайдатан дьиэрэлдьитэн, туотан уйуһутан, У. Нохсорову үҥкүү тылын этитэн, эмиэ туоттаран, ону дьон үтүктүүтүн уонна атаах оҕо ньыкаалыырын, ынах маҥырыырын, атыыр оҕус айаатыырын үүт-маас үтүгүннэрэн дьону сөхтөрөр эбит. Оннооҕор субу, тойугу тута айан туойбут киһи толоруутун, икки буолан ыллаабыт кыргыттар ырыаларын кэннилэриттэн сонно, үүт-үкчү үтүктэн кырыымпаҕа оонньообутун дьон билигин да сөҕөн кэпсииллэр. Н. Владимиров (Муусукаан) курдук эриэккэс талааннаах дьон сахаҕа урукку өттүгэр саҥарар музыка үрдүктүк сайда сылдьыбытын кэрэһэлииллэр. Ону утумнаан музыкаҕа саҥа хайысханы сайыннаран хомустааҕар ордук дьону-сэргэни сөхтөрөр, Аан дойдуга аатырар кыах баар. Үҥкүү түһүлгэтэ. Саха дьоно төгүрүччү сиэттиһэн оһуокайдыыр сирдэрэ. Түһүлгэни этээччи төрүттүүр. Ол аата кини куоластаах туойар дьонунан, үтүктээччилэринэн арыалланан үҥкүүнү туойан биитэр ыллаан саҕалыыр. Онуоха үҥкүүһүттэр уҥа-хаҥас илиилэрин олуйа тутуһан, тарбахтарын хардарыта уксан ылар-биэрэр билгэ ойбонноох (чакра) ытыстарын сыһыары тутуһаллар, хаҥас атахтарын түһүлгэ иһигэр үктүү үктүүлэр, күнү батыһа хаҥас диэки хааман сүгүрүҥнээн үҥкүүлүүллэр. Итиниэхэ хаҥас илии мэлдьи үөһэ буолар. Күнү утары уҥа диэки хаамыы абааһыларга сыһыаннаах аньыыны оҥоруунан ааҕыллар. Тутуспут илиилэрин бүлүүлүү үҥкүүгэ үөһэ-аллараа даллаҥнатан былааннаан хамсатыллар. Онтон илин эҥээр эһиэкэйигэр үксүгэр түһүлгэ иһин—таһын диэки, мас эрбииргэ курдук хамсаталлар. Уонунан, сүүһүнэн киһилээх түһүлгэ биир этээччилээх буолааччы. Онтон тыһыынчанан киһилээх түһүлгэ хас да этээччилээх буолара. Тардыы. Тойукка үксүн тыл бүтүүтүн уһуннук кылыһахтаан дьигиһитэн-дьиэрэһитэн ыллааһын. Тойук кэрэтэ, туойуу маастарыстыбата, үрдүк техниката үксүгэр кэрэтик кылыһахтаан уһуннук тардыынан быһаарыллар. Онон сатаан уһуннук тардыыга дьаныһан туран үөрэниллиэхтээх. Тардыыны ойоҕос тардыы, сүрүн тардыы, уонна түмүк тардыы диэннэргэ араарыахха сөп. Сүрүн тардыы тойук иһинээҕи этиилэр, түмүк санаалар бүтүүлэригэр оҥоһуллар. Оттон ойоҕос тардыы этиини саҕалыырга туттуллуон сөп. Тойук бүтүүтүгэр түмүк тардыы саамай уһуннук, кэрэтик хас да түһүмэхтээн оҥоһуллуохтаах. Төһө уһуннук тардарынан тойуксут кыаҕа быһаарыллар. Түһүмэхтээн уонна төхтүрүйэн (хатылаан) оҥоһуллар түмүк тардыылары араарыахха сөп. Төхтүрүйэн тардыы диэн дорҕоону биир таһымҥа кэриэтэ ОО-УУ биитэр ЭЭ-ИИ, ЭЭ-ИИ хос-хос хаста да этэ турууну ааттыыллар. Онтон түһүмэхтээн тардыы диэн туойуу дорҕоонун этиллиитин, саҥа таһымын уларыта-уларыта уһуннук тардыыны ааттанар. Итиниэхэ тардыы ортотугар тыыныллыа суохтаах, тардар бүтэһик тылгар диэри тыыҥҥын бүтэрэн баран салгыны дириҥник эҕэрийэн бүтүү тылы тыын уһунун тухары тардыллар. Улуу тойуксут С. Зверев түһүмэхтээн тардыы бастыҥ маастара. Кини 71 мүнүүтэлээх компакт-дискэтин холбоон, үс-түөрт түһүмэхтээн тардарын элбэхтик истэ, үтүктэ үөрэниэххэ наада. Тойук кэрэтэ тарда туран араастаан түһэрэн-таһааран, күөрэҥнэтэн, дьүрүһүтэн, дьиэрэһитэн, кыҥкынатан, кылыһахтаан киэргэтиинэн быһаарыллар. Эһиэкэйдээһин. Бүлүү эбэ сүнньүгэр киэҥник тарҕаммыт идэ. Эһиэкэйдээн эрчиллиигэ иһиҥ түгэҕиттэн салгыны дириҥник эҕэрийэ-эҕэрийэ тыын төһө уһунун тухары ЭҺИЭКЭЙ да ОҺУОКАЙ да диэн элбэхтик хос-хос ыллыыгын. Итиниэхэ тыыны эҕэрийэн саҕалааһыҥҥа ЭЭ диэни 2-3 сүһүөх устата курдук эҥээритэн этэҕин. Эһиэкэйдээһин Индияҕа эмтээҕинэн билиниллибит МАҺА-МАНТРА диэн медитация соҕотоҕун толоруллуутугар бэрт чугас: МАҺА-МАНТРА иккилии сүһүөхтээх 16 тыл мэлииппэтин биир тыынынан дэгэрэҥнэтэн ыллаан толоруута 30-тан тахса сүһүөххэ тардан ылланар, онтон ЭҺИЭКЭЙ - ОҺУОКАЙ диэни тыын устата түөртэ ыллаатахха эмиэ 30-тан тахса сүһүөхтээх ыллааһын буолар. Эһиэкэй да, элбэхтик ыллаатахха эмтээх. Таһырдьа куолас муҥунан эһиэкэйдээһин киһини сүрдээхтик сэргэхситэр. Онтон дьиэ иһигэр кыра куолаһынан дэгэрэҥнэтэн эһиэкэйдээһин төбө ыарыытын аһарар, тыыныыны күүһүрдэр, эти-хааны сынньатар. Ол иһин урукку саха дьоно ордук ыарахан үлэлэр быыстарыгар, холобур от охсуутугар, хара сарсыардаттан ыкса киэһэҕэ дылы диэри үлүмнэһэн үлэлээн олус сылаалаах, сындалҕаннаах от атын үлэтин кэмигэр эһиэкэйдээн эттэрин-хааннарын дьэгдьитэллэрэ, өйдөрүн—санааларын сэргэхситэллэрэ, тыҥаларын үлэтин күүһүрдэллэрэ. Эһиэкэйдээһини дьиэҕэ-уокка кыра куолаһынан ыллаан, ордук тойуктаахтар, этээччилэр сынньанар, куолаһы эрчийэр дьарык оҥостоллоро. Тоҕо диэтэххэ оһуокай уонна маһа-мантра олус чугастар, биирдиилээн уонна этээччилээх, үтүктээччилээх күргүөмүнэн толоруллар көрүҥнэрэ таба тыыныы уонна куолас дэгэрэҥин үтүө дьайыыларыгар олоҕуран киһиэхэ туһалыыллар. Бүлүүлүү туойуу. Саха тойугун толоруллуутун өттүнэн уратылаах биир хайысхата. Бүлүүлүү туойуу бүлүүлүү оһуокай түһүлгэтин тойугуттан үөскээбитэ. Кини киэҥ айылҕаҕа тахсан дьон-сэргэ тоҕуоруйбут тоҕой сэлэ түһүлгэҕэ сүүһүнэн киһи барыта истэрин курдук кимиэллээхтик, дорҕоонноохтук туойуу быһыытынан үөскээбит. Ол иһин куолаһы айах көҥдөйүн кэлин өттүгэр дьиэрэһитэн-дьэрэлитэн туойуллар. Оннук буолан Бүлүү сүнньүн аатырбыт ырыаһыттарын туойуулара хастыы да көстөөх сиринэн иһиллэрин туһунан номохторго киирэрэ, үһүйээннэргэ үгүстүк кэпсэнэрэ. Холобур, Сунтаар Хаданын аатырбыт улуу ырыаһыта Мэкчиргэ уола Бэлэйдээх Мэхээлэ (М.П. Михайлов) тойуга үс көстөн, С.А. Зверев (Кыыл Уола) тойуга икки көстөн иһиллэрин истибит дьон элбэх буолара. Билигин биһиэхэ биллэр грампластинкаҕа, магнитофоннай лиэнтэҕэ суруллубут тойуктардаах ырыаһыттартан бүлүүлүү тойук классическай көрүҥүн үрдүк чыпчаалын С. Зверев уонна дьахталлартан Марина Петрова тойуктарыгар булан истэбит. Аныгы кэмҥэ араас улуус дьоно тарҕаныыта, булкуһуута улахан буолан бүлүүлүү тойук уонна дьокуускайдыы тойук диэннэри олорор сиринэн араарар уустук. Ол иһин тойуксут туойа туран муннун хам тутуннаҕына тойуга тохтообот буоллаҕына бүлүүлүү тойуксут эбиппин диэн быһаарыныахтаах. Илин эҥэрдэрдии туойуу. Саха тойугун толоруллуутун өттүнэн иккис улахан хайысхата. Илин эҥэрдии тойук куолаһы, кылыһаҕы сүнньүнэн мурун көҥдөйүгэр дьиэрэһитэн, дьырылата-лыглыгырата соҕус кылыһахтаан тардан туойуллар. Бу туойуу дьиэҕэ-уокка, камернай усулуобуйаҕа сценаҕа ыллааһынтан, олоҥхолооһунтан үөскээбит быһыылаах. Кини чаҕылхай толорооччулара Устин Нохсоров, Александра Новгородова, Гаврил Колесов буолаллар. Олортон тутум чорбойор, илин эҥэрдиилии туойуу ньыматын дэгиттэр баһылаабыт, үрдүк кылаастаах туойуу холобурун норуокка бэлэхтээбит ырыаһытынан Гавриил Колесов буолар. Кини П.А. Ойуунускай аатырбыт " Ньургун Боотур" олоҥхотун 8 чаастаах толоруута, радиоҕа, грампластинкаҕа суруллубут тойуктара, тойуксут артист быһыытынан концертнай үлэтэ-хамнаһа саха тойугун киэҥник пропагандалааһыҥҥа, атын омуктарга, бүтүн Аан дойдуга таһаарыыга тиийэ улахан олугу үктээтилэр. Илин эҥэрдии тойуксут туойа туран муннун хам тутуннаҕына тойуга иҥнэн тохтоон хаалар. Н.Е. Петров – профессор, филологическай наука доктора Хаартыска picasaweb.google.com саайтан ылылынна |
|
Нөрүөн-нөргүй буоллун биһиги саайтпыт ыалдьытыгар! Билигин эн ыалдьыт курдук киирдин. Бэлиэтэнэн киирдэххинэ бу сиртэн элбэҕи бэйэҕэр туһаныаххын сөп.
Майгынныыр сонуннар:
|
« Төттөрү
Ырытыылар (2)
