| Ыһыах, Михальчук, Ытык Дархан уо.д.а. |
| 28 июня 2008, 10:56 | Көрдүлэр: 15382 | Ыстатыйалар |  |
|
Ыһыах саха дьонугар суолтатын туһунан былыргыттан быйылга диэри бэрт элбэхтик суруллан, этиллэн кэллэ. Ону хатылыы сатыыр наадата суох. Арай, биири бэлиэтиэххэ сөп. Саха дьоно ханна да тиийбиттэрин-түгэммиттэрин иһин: аармыйаҕа сулууспалаатыннар, ханнык эрэ соҕурууҥҥу куоракка үөрэнэ сырыттыннар, туора омук дойдутугар кийиит-күтүөт буолан олохсуйдуннар-түмсэ түһэн күүс-кыах төһөнү кыайарынан, хайдах сатанарынан ыһыахтыы сатыыр мөккүөрдээхтэр. Биллэрин курдук, былыр Тыгын кэмин саҕана улуу уустар ааттаахтара мустан олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы сүрүннүүр, уруу-тарыы тардыһар эбит буоллахтарына, сэбиэскэй былаас саҕана ыһыах суолтата улаханнык уларыйбыта. Сүнньүнэн, идеологическай пропаганда, дакылаат, биэс сыллаах былааннар хаамыыларын отчуоттуур-түмэр бэлитиичэскэй бырааһынньыкка, спартакиада таһымнаах күрэхтэһиигэ кубулуйбута. Ол да буоллар ыһыах урукку улахан суолтата хаһан да саха дьонун өйүттэн-санаатыттан сайҕанан-умнуллан хаалбатаҕа. Аҕа дойду сэриитин ыар сылларыгар олус улаханнык эмсэҕэлээбит, күүһэ-кыаҕа өһүллүбүт саха дьонугар иккис тыын биэрээри, санааларын көтөҕөөрү, үлэҕэ-хамнаска көҕүлээри баартыйа уорганнара анаан-минээн тэрийэн, идейнэй өттүн барытын ыйан-кэрдэн, үөрэтэн туран ыһыаҕы чөлүгэр түһэрэ сатаабыттара да ону туоһулуон сөп. "Манта суох сатаныа суохтар" диэн толкуйдаатахтара. Бу дьаһал төһө да дьону сэргэхсиппитин иһин, ыһыах ис суолтатын ситэ арыйбата өйдөнөр. Уларыта тутуу сылларыгар ыһыах суолтата олус улаханнык уларыйбыта. Ол курдук, 1991 сыллаахха ыһыах Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай таһымнаах бырааһынньыгынан биллэриллибитэ. Чэ, ити барытын өйдөнөр. Билбэт киһи суох... Кылгатан эттэххэ, саха дьоно ыһыаҕа суох сатаммаппыт. Дьокуускай уонна ыһыах. Саха сирин улуустарыгар, нэһилиэктэригэр сэбиэскэй былаас сылларыгар ыһыахтар сылын аайы ыытыллаллара эрээри, Дьокуускай куоракка ыһыах суоҕа. Ону өйдүөххэ сөп. Сэбиэскэй былаас, ама да ааспытын иһин, кылаассабай да, идеологическай да өттүнэн бэрт сэргэх былаас этэ. Элбэх араас дьон мустубут киин куоратыгар кыра омук туох суолталааҕа ситэ өйдөммөт бырааһынньыгын тэрийии идейнэй өттүнэн туох охсуулаах-содуллаах буолуоҕа ситэ биллибэт да буоллаҕа. Ханна эрэ саһа сылдьар «буржуазнай националистар» эҥин дьон улахан түмсүүтүн туһаныахтара, бэрээдэк маассабай кэһиитин таһаарыахтара, «онто да суох сэбиэскэй бырааһынньык элбэх - туох да буолуохтара суоҕа» эҥин диэбит буолуохтаахтар. Киин куоракка саха да аҕыйаҕа. Быһата, Дьокуускайга ыһыах суоҕа. Чөлүгэр түһэриллибит киин куорат бастакы улахан ыһыахтара хара бастааҥҥыттан былыргы утуму тутуһуу өттүнэн бэрт хорутуулаахтык, дириҥ научнай-этнографическай төрүттээхтик ыытыллыбыттара эрээри, өрдөөҕүттэн олоҕурбут үөрүйэх суох буолан, тэрээһин сахсархай соҕус буолара. Ол ыһыахтарга сылдьыбыт дьон да бигэргэтиэхтэрэ —иһээһин-аһааһын, бэрээдэк чааһынан кэккэ уустуктар бааллара быһыылааҕа. Ити билигин ыраах баар «Үс Хатыҥҥа» дьон анаан-минээн ыһыахтыы тэринэн-хомунан барар эбит буоллаҕына, киин куорат ортотугар баар ипподромҥа ким баҕарар санаатаҕын аайы тэлиэс-былаас дайбаан тиийэ турар буоллаҕа... Ол иһигэр, сутуруктара кыһыйбыт, «истэрэ аһыйбыт», «бытыктара умайбыт», «эр-ойох көрдөөбүт» уо.д.а. дьон. Үс Хатыҥ. Ыһыах бэрээдэктэниитигэр куорат оччотооҕу мээрэ Илья Михальчук олус улахан өҥөлөөҕүн, бука, ким да мэлдьэспэтэ буолуо. Илья Филиппович медиа-эйгэни кытта сатаан үлэлиирэ, бырааһынньыктары, пиар-аахсыйаларын кыайа-хото тутара манна улахан оруолу оонньообута саарбахтаммат. Ол курдук, "Үс Хатыҥ — Эллэй аан бастаан ыһыаҕы ыспыт сирэ" диэн бэчээт эйгэтигэр мускуйа түһэн баран, Үс Хатыҥҥа ыһыахтыыр буолбуппут. Ырааҕын ыраах курдук эрээри— туох буолуой? Устуоруйа өттүнэн, улахан суолталаах сир буоллаҕа. Ыһыах сирэ сылыттан сыл аайы туругуран, тутуллан иһиитигэр мээрийэ култууратын управлениета, ордук чуолаан идиэйэни саҕааччылар Надежда Толбонова, этнограф Вильям Яковлев, уо.д.а. улахан өҥөлөөхтөрө саарбахтаммат. Чэ, ол туспа боппуруос. Илья Михальчук итинэн эрэ бүппэтэҕэ. Дьокуускай куоракка Арчы Дьиэтэ тутуллан дьэндэйбитэ. Бу тэрилтэ билигин хайдах үлэлии-хамсыы олорорун туһунан араас санааны-оноону истиэххэ сөп. Биһирээччи элбэх, утарааччы да көстөн ааһыталыыр. Ол гынан баран, бу дьиэҕэ киин куорат аҕа саастаах кырдьаҕастара түмсэн ирэ-хоро кэпсэтэллэрэ, оһуохайдыыллара, ыччаты саха духуобунай култууратыгар сыһыарар тэрээһиннэр ыытыллаллара, ыраах сиртэн кэлбит ыалдьыттар саха сиэрин-майгытын билсэллэрэ үчүгэйтэн атын тугу да аҕалбата биллэр. Мээр уонна пиар. Уопсайынан, кыра национальнай өрөспүүбүлүкэ салайааччылара ыһыах курдук бүттүүн норуот тэрээһиннэрин пиар аахсыйа быһыытынан олус бэркэ туһана сатыыр үгэстээхтэр. Холобур, Хайалаах Алтай өрөспүүбүлүкэтин салайбыт Михаил Лапшин алтайдар Эл Ойын бырааһынньыктарыгар мэлдьи сылдьан уоттаах-төлөннөөх тыл этэрэ, актыыбынайдык кыттара, көҕүлээччи оруолун толороро кэпсэнэр. Ону ааһан кини, бэл диэтэр, олохтоох тылы үөрэтэн боростуой алтай дьонун кытта төрөөбүт тылларынан кэпсэтэр кыахтаммыта сөхтөрөр. Билиҥҥи Хакасия лиидэрэ Александр Лебедь эмиэ хакастар Тун пайрам диэн төрүт бырааһынньыктарын көтүппэтин билэбит. Ол эрээри, төһө да кинилэр өрөспүүбүлүкэ салайааччыта статустаахтарын иһин, олохтоох омук төрүт үгэстэрин өрө тутууга Дьокуускай куорат мээрэ Михальчук оҥорбутун саҕаны, биллэн турар, кыайан оҥорботохторо.Арай, Илья Михальчук төһө да саҥаҕа-сонуҥҥа көхтөөҕүн, сурук-бичик, бэчээт тылын эйгэтин билбитин иһин, итиччэ сыл тухары саха тылын кыайан баһылаабатаҕа (дьиҥинэн, үөрэтэ сатыыр сураҕа иһиллэр этэ). Быһата, туох да диэбиттэрин иһин, Илья Филиппович Дьокуускай куорат ыһыаҕын саҥа таһымҥа таһаарааччы, саха духуобунай култууратыгар улахан олук уурааччы быһыытынан устуоруйаҕа хаалара туох да саарбаҕа-мөккүөрэ суох. Дьокуускай куорат - национальнай (онтубутун билиҥҥитэ ким да тохтото илик) өрөспүүбүлүкэ киин куората. Өскөтүн Арассыыйа үөс уобаластарыгар куораттар мээрдэрэ, сүнньүнэн, хаһаайыстыбаннай үлэни кыайа-хото туттулар да нэһилиэнньэ ытыктабылынан-биһирэбилинэн туһаныахтарын, хастыы да төгүл быыбарданыахтарын сөп эбит буоллаҕына, биһиэхэ балаһыанньа арыый атын. Киин куоракка сүрүннээн икки араас омук бэрэстэбиитэлэ олорор. Мээр «үчүгэй» аатырарын туһугар бу икки социальнай араҥаҕа тус туһунан киритиэрийдэр бааллар. Ону таба аттарыыны киһи эрэ барыта кыайбата өйдөнөр. Этиллибитин курдук, айдааннаах «мээрийэ дьыалата» көбүтүллэн тахсыар диэри, Илья Михальчук ону олус бэркэ дьүөрэлээн туһанар этэ. Кини иннинэ Дьокуускайы салайбыт Спартак Борисов да, Павел Бородин да, Алексей Томтосов да олорон ааспыт кэмнэрэ, өйдөрүн-санааларын тутула атынынан ону ситиһэр кыахтара төрдүттэн суох этэ. Билигин Дьокуускай куорат саҥа мээрдээх. Олоҕурбут сиэр быһыытынан, кини олохтоох нэһилиэнньэни кытта ыкса алтыһыы, биир тыыннаах-куттаах буолуу туомун толорон, ыһыах тэрээһинигэр улахан болҕомтотун уурар буолуон сөп. Быыбар хайдах быһыыга-майгыга ааспытын санаатахха, болҕомтотун уурдаҕына да сатанар курдук (дьиҥинэн, кыһаллыа суоҕун эмиэ сөп). Ыһыах бырагырааматыгар киниэхэ Ытык Дархан диэн олус дирбиэннээх ааты иҥэрии сиэрэ-туома баара да ону бигэргэтэр курдук. Ол гынан баран, эбэн этиэххэ наада, ыһыах тэрээһинигэр Илья Михальчук оҥорбутуттан ордугу, ытык дархан аатырыах айылааҕы саҥаны-сонуну булар уустук. Тутуохха сөптөөх барыта тутуллан, айыахха айылаах барыта айыллан, этиэххэ сөптөөх барыта этиллэн бүтэн турар. Оттон Дьокуускай куорат мээрэ Юрий Заболев иннигэр саҥа, тыытыллыбакка, охсуллубакка сытар баараҕай «ходуһа» баар. «Мээрийэ дьыалатын» сылларыгар кэккэ өйдөнөр биричиинэлэринэн сатарыйан хаалбыт куорат хаһаайыстыбатын, тас көстүүтүн, уулуссаларын сэргэхситии уонна... Биллэн турар, быыбар хампаанньатыгар да эрэннэриллибитин курдук, хас уон сылы быһа төбө ыарыыта буолан турар сахалыы оскуолалары, оҕо садтарын туттарыы, киин куорат олоҕор сахалыы тыыны киллэрии (киин куорат нэһилиэнньэтин хайа быспыт аҥаара ) төрөөбүт тылын санаа хоту үөрэтэр кыаҕа суоҕа - иэдээн!). Ону тэҥэ, наадалааҕынан ааҕан, киин куоракка баһыйар ахсааннаммыт саха омугун тылын үөрэтии (ол, биллэн турар, билиҥҥи Арассыыйаҕа «муодунайа суоҕун», кэккэ уустуктардааҕын өйдүүбүт да буоллар)... Өскөтүн, киин куорат дьаһалтатыгар киирэр Хатас, Тулагы олохтоохторун, приемҥа киирбит саха дьонун-сэргэтин, кырдьаҕастарын кытта төрөөбүт тылларынан быһаарсара буоллар саха нэһилиэнньэтэ Юрий Вадимовичка тыыннаахтыы пааматынньык туруорара адьас саарбахтаммат, ол күнүнэн-дьылынан элбэхтик бэрэбиэркэлэммит эрэллээх суол. Дьэ, оччотугар, кэлин хас эмэ уонунан сыл ааспытын кэннэ Саха сирин олохтоохторо «2007 сыл бүтүүтүгэр Дьокуускай куорат мээринэн талыллыбыт, саха тылын-култууратын өрө тардыыга сүҥкэн дьыаланы оҥорбут, иккис тыыны киллэрбит Юрий Заболев диэн үтүө, Ытык Дархан киһи баара үһү» диэн номох гынан кэпсиэхтэрэ этэ. Иван ГАВРИЛЬЕВ «Кыым», 2008 с., бэс ыйын 26 күнэ, 25 № Хаартыска http://www.flickr.com саайтан ылылынна |
|
Нөрүөн-нөргүй буоллун биһиги саайтпыт ыалдьытыгар! Билигин эн ыалдьыт курдук киирдин. Бэлиэтэнэн киирдэххинэ бу сиртэн элбэҕи бэйэҕэр туһаныаххын сөп.
Майгынныыр сонуннар:
|
« Төттөрү
Ырытыылар (0)
.jpg&width=65&height=65?&cropratio=1:1)
