Марина Попова-Эдьиий Марыына ырыа тылларын уларыппат
 (голосов: 0)

 

(Кылгатыллан бэчээттэннэ)


- Кэнсиэртии тыа сирин кэрийэ элбэхтэ сырыттым. Сылдьыбатах улууһум диэн суоҕа буолуо. Ол тухары биирдэ даҕаны электричество уота баарыгар-суоҕугар долгуйан көрбөппүн. Бу кэлин эдэр дьону кытта кыттыһан бииргэ ыллыы-туойа кыракый дэриэбинэлэргэ тиийэбит. Онно көрдөхпүнэ, эдэрдэрим айанныахпыт быдан инниттэн "уот эрэ баран хаалбатар, ол дэриэбинэҕэ" дииллэр, уоттан олус да тутулуктаналлар. Оттон ол уот суох буоллаҕына, кулууп устун ыллаабакка ходьоччу хаама сылдьаллар... фонограмма ырыаґыттара. Өссө эбиитин — уот суох буолан, кэнсиэр буолбат диэхтэрин син эбээт!.. Оттон биһиги — аҕа көлүөнэ уот суох түбэлтэтигэр баян кыбыныылаах сылдьабыт да, хайа баҕарар түгэнтэн мүлчү куотан, дьону-сэргэни үөрдэ-көтүтэ уончалыы-сүүрбэччэлии ырыаны тардан кэбиһэбит. Мин баччааҥҥа диэри фонограмма диэним суох. Фонограмма оҥостон баран, айахпын хамсата турарбын өйүм сатаан хоппот, оннук кыайан өйбөр оҥорон да көрбөппүн. Арай, дьиҥ кырыйдахпына, тииһим-уоһум, куолаһым мөлтөөтөҕүнэ инньэ гынарым дуу, суоҕа дуу, дьэ, бу диэн билбэтим? Оннукка үөрэммэтэх киһи, арааһа, ылымматым да буолуо буоллаҕа. Итиэннэ билиҥҥи кэм көрөөччүтэ даҕаны баянынан толорору ылынар, тыыннаах ырыаны истэрин киһи үксэ сөбүлүүр.

Ырыам тылын Эллэй хайдах суруйан хаалларбытынан толорооччубун, тылын уларытааччым суох: "Туругур, Сталин!" диэн ыллыыбын. Ырыа тыла уларыйыа суохтаах. Мин автор буолбатахпын, онон уларытар быраабым суох.
- Сөпкө этэҕин. Хаһааҥҥа диэри бэйэбит историябытыттан куттанан куота көтөн, ырыа тылларын уларытан, түбэһиэхчэ тыллары киллэрэн биэрэ-биэрэ ыллыы сылдьыахпытый? Көҥүллүк тыынар кэммит кэлэн турар диибит, аһаҕас уопсастыбаҕа олорорбутунан киэн туттабыт. Саҥа олуктаах олоҕу уһансабыт.
Эн ыллыыр ырыаларыҥ араас сылларга тахсыбыт хас да кинигэлэргэ бааллар. Ону бу тутан олоробун. Холобур, Л.Е. Архипова 1979 с. хомуйан оҥорбут "Ырыанньык" диэн кинигэтигэр ити ырыа 30-31 сирэйгэ киллэриллибит итиэннэ "Туругур, Сталин!" оннугар "Туругур, Эйэ!", оттон 1985 с. И.И. Артамонов хомуйан оҥорбут "Кыайыы: саха фронтовик суруйааччыларын хоһоонноро, кэпсээннэрэ" диэн кинигэҕэ 116-117 сирэйгэ бэчээттэммит уонна ити этиллэр строканы "Бар дьонум бары!.." диэн атыннык этэн биэрии көстөр, өссө туттуллар суругун бэлиэтэ кытары уларыйбыт. Мантан да атын тыллар эмиэ кубулуйбуттар: холобур, Эллэй суруйуутунан "кыайыытын була" диэни 1985 с. "туґугар туран", 1979 с. хомуллан оҥоһуллубут кинигэҕэ "ол өрүү тыыннаах буолан" диэни "мэлдьитин тыыннаах буолан" диэн сурулла сылдьар. Эмиэ ити хомуурунньукка "дурдалыы барар" диэн Эллэй эппит тыллара "көмүскүү барар" диэҥҥэ кубулуйбут. Онон сылыктаатахха, инникитин ким да көрбөт-истибэт буоллаҕына, өссө ханнык-ханнык тыллар тырыта тыытыллан туох-туох диэн буолан тахсарын кэм эрэ көрдөрөн иһиэ буоллаҕа.
- Мин ити ырыаны олоччу ыллаан иһитиннэриим эрэ. Ырыа аата "Капитан Гастелло", Эллэй тыллара, М. Жирков музыката. Тыллара дьиҥнээҕэ маннык:

"Хараҥа былыт түүҥҥэ
Өлөрө-уора,
Халаатаан өрө көттө
Баай-фашист суора.
Көппүтэ ону билэн,
Кэккэтин үөрдээн,
Советскай Ийэ сиртэн
Мохсоҕол бэрдэ.
Халлааҥҥа өстөөх биистиин
Гастелло харсар.
Хаанымсах, хара күүстэн
Бииртэн биир умсар.
Халлааҥҥа хабыр этиҥ
Өрүтэ түллэр.
Капитан аалын көөртө -
Кытарар төлөн...
Баҕарбат билиэн барыан,
Батталы көрүөн,
Баҕарар сидьиҥ бииһин
Самнаран өлүөн!
Үөһэттэн көрдө сиргэ
Үөр өстөөх баарын:
"Быраһаай, дьоллоох дойдум,
Туругур, Сталин!"
Умайар кутаа буолбут
Самолет иннин
Танкалаах бөлөх диэки
Салайда кини:
"Баҕардар, миигин төлөн
Түрүтэ сиэтин,
Фашиһы хампы түһүөм
Хайаатар да мин!"
Гастелло буомба буолан,
Үөһэттэн түстэ,
Өстөөҕү үлтү тэптэ,
Буорунан типтэ.
Туойуоҕуҥ Ийэ сиргэ
Төлөммүт иэһи,
Туойуоҕуҥ сүрэх аайы
Тыыннааҕы биһи!
Ким сырдык, өлбөт дьыала
Кыайыытын була,
Советскай народ дьолун
Дурдалыы барар -
Ол өрүү тыыннаах буолан
Ыҥыра туруо:
Гастелло — норуот уола
Гастелло — герой!"

- Махтал, Эйиэхэ, баччааҥҥа диэри тылын уларыппакка ыллаан кэлбиккэр. Историческай ырыа диэни ис искиттэн өйдүүргэр. Ырыа тылын бас-баттах уларытыах кэриэтин - ол ырыаны ыллаабатах көнө.
Бу ырыа сүрдээх патриотическэй тыыннаах, 1941 с. суруллубута. Хайа баҕарар көлүөнэ ылынар ырыата, ол эрээри саҥа ырыаһыт ырыа тылларын, матыыбын эрэ буолбакка, ырыа историятын билиэх тустаах. Софрон Данилов эппитинии, "сүрэх хаанынан суруллубут кинигэ", ол эбэтэр айымньы үйэттэн үйэҕэ ааҕыллар, симэлийбэт ыйаахтаах. Автор тылга эрэ буолбакка, сурук бэлиэтигэр эмиэ бырааптаах буолар. Онон хомуйан оҥоруу баар да буоллаҕына, оригиналга олоҕуруохтаахпыт.
Марина Попова ыллыыр ырыалара үксэ даҕаны компартия идеяларыгар олоҕуран суруллубут айымньылар. Билиҥҥи кэмҥэ олохпут хайысхата тосту уларыйдар даҕаны, норуот сөбүлээн истэр ырыаһыта ырыа тылларын уларыппакка толорон кэллэ. Автор хайдах суруйан хаалларбытынан ылланыахтаах диэн бигэтик тутуґар принциптээх. Ол саамай сөп. Автор буолбатах киһи туох диэн биири быраҕан баран, атын тылы өйүттэн толкуйдаан кыбытан биэрэ сылдьыай? Оччотугар саҥа хоһоон айыллыахтаах.

Ырыа тылын салгыы ырытабыт.
И. Чаҕылҕан 1947 с. суруйбут "Якутскай куорат" диэн ырыа буолбут хоһооно тэтимнээхтик ылланар, киһини үрдүк ыраҕа угуйар, инникигэ эрэллээх буолууну дьиҥ чахчы итэҕэтэр, үлэҕэ, үөрэххэ батыһыннарар тыллардаах сүҥкэн айымньы. Бу ырыа эмиэ хайа баҕарар үйэ дьонун дьоллоон, күүстэригэр күүс эбиэн син. Өрө күүрүүлээхтик ылланарынан киһини ымсыырдар. Ол эрээри, хайа да кэмҥэ ыллаатарбыт, автор эппит тылларын уларытан биэрэр, саҥа историческай кэмҥэ сөп түбэһиннэрэ сатааһын табыллыбат. Тыллара оннунан хаалыахтаах:

Өлүөнэ эбэкэм үргүөрүн үрдүгэр,
Кэрискэ бырааным кэрдиитин иһигэр,
Тунаарар Туймаадам таманын киинигэр,
Туругуран тураҕын, Якутскай куоратым!
Күннэри, түүннэри эн үрдээн, тэнийэн,
Эн тутууҥ, собуотуҥ тыаһынан ньиргийэн,
Күлүмэх күүскүнэн өрүтэ күүрэҥҥин
Күлүмнүү тураҕын, Якутскай куоратым!
Самныбат сахабын сырдыкка салайан,
Сайдыылаах суолларын аартыгын арыйан,
Дьон-народ дьылҕатын дьоҕурдаан айаҕын,
Дьол, көҥүл уйата, Якутскай куоратым!
Туундара куйаарын тымырын булаҥҥын,
Толбонноох баайдарыҥ түмүгэ буолаҥҥын,
Сахаадаҥ саргытын күлүүґүн тутаҥҥын
Сандааран тураҕын, Якутскай куоратым!
Күлүм күн анныгар күөгэйэ муҥутуур
Советскай Ийэ сир дьолугар туругур.
Үйэттэн үйэҕэ киэркэйэн үүнэ тур,
Эн, үрдүк аналлаах, Якутскай куоратым!


Истээччилэрбин, көрөөччүлэрбин ытыктыыбын, олус үрдүктүк сыаналыыбын. Мин норуот аттыгар кэккэлии сылдьан ыллыахпын баҕарабын. Норуотум олус үчүгэй, кинини наһаа да сөбүлүүбүн.
Марина Попова репертуарыгар 400-чэкэ (баҕар, онтон элбэх да буолуо) ырыалаах, ол иһигэр элбэх ария, романс баар. Кини Саха сирин сүрүн композитордарын М. Жирков, З. Винокуров, Г. Григорян, Г. Комраков айбыт айымньыларын толорон кэллэ, ону тэҥэ советскай кэм, нуучча, тас дойду композитордарын айымньыларын элбэх куораттарга иһитиннэрбитэ. Ол курдук, Москва, Свердловскай, Владивосток, Благовещенскай, Хабаровскай, о.д.а. куораттарга, Анадырга, Камчаткаҕа, Чукоткаҕа концертарга кыттыбыта. Бэйэтин сольнай концерын, бэл, Москва, Свердловскай курдук элбэх дьон тоҕуоруспут сирдэригэр тиийэн ситиһиилээхтик көрдөрөн кэлбитэ.

Саха Республикатын народнай артистката Марина Константиновна Попова быйыл 80 сааһын туолар үбүлүөйдээх сылыгар хас да улууска айар концерынан айаннаан сырытта. Эдэр ырыаһыттары, артыыстары кытта гастроллуур. Оскуолаларга, институттарга сылдьан айар үлэтин туһунан көрсүһүү-концерт оҥорор.
Билигин кини Опера уонна балет театрын иһинэн кэнсиэрдэргэ кыттар. Сотору-сотору дьоро түгэннэргэ ыҥырыылаах ыалдьыт, күүтүүлээх күндү киһи.

Михнаса АТЛАСОВА

Нөрүөн-нөргүй буоллун биһиги саайтпыт ыалдьытыгар! Билигин эн ыалдьыт курдук киирдин. Бэлиэтэнэн киирдэххинэ бу сиртэн элбэҕи бэйэҕэр туһаныаххын сөп.
Майгынныыр сонуннар:

« Төттөрү
Ырытыылар (2)
 
Наталья Яндреева   4 марта 2009 14:05
Марина Попова талааныгар сугуруйэбин ,со5обун,махтайабын
Зарина   21 марта 2009 11:26
Эдьиий, этэргэ дылы живая легенда! Бутун дьон билиниитин ылбыт киьи дьэ кини буолла5а... Ийэ ьиртэн кинкиниир киэн халлаанна диэри биьиги махтаныах тустаахпыт! Урут ьуруллубут ырыалары ьергутээччигэ, ЬАХАлыы тыыны тустээччигэ!

Ырытыыга кыттабын




 

Сайт зарегистрирован в Федеральном Агентстве
по информационным технологиям
Свидетельство №11945 от 6 мая 2008 года

Автор проекта - Синильга
сайт открыт 17 августа 2007 © Ырыа кырдала
Условия использования материалов, размещенных
на сайте «Ырыа кырдала»

Доступ к сайту бесплатен для пользователей
Экспресс-Сеть, Гелиос-ТВ, ЯГУ, Наука, Оптилинк, Сахаспринт и для сетей ADSL и "Столица".